Η εκκλησία των Αγίων Δώδεκα Αποστόλων είναι ένα από τα λαμπρότερα μνημεία της εποχής των Παλαιολόγων σε ολόκληρη τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Χτίστηκε και διακοσμήθηκε στα 1310-1314 από τον οικουμενικό πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Νήφωνα Α΄, που καταγόταν από τη Βέροια. Την ίδρυσή της βεβαιώνουν ανάγλυφες επιγραφές και μονογράμματα στο μαρμάρινο θύρωμα και σε επιθήματα κιόνων της εκκλησίας: ‘’ΝΙΦΩΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΑΙ ΚΤΗΤΩΡ’’. Το έργο του Νίφωνα, σύμφωνα με επιγραφή σε τοιχογραφία πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού, συνέχισε ο μαθητής του ηγούμενος της μονής Παύλος που καταγράφεται ως ‘’δεύτερος κτήτωρ’’ της μονής.
Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, που βρίσκεται κοντά στο δυτικό τείχος της πόλης πάνω από την πλατεία Δημοκρατίας (Βαρδάρι), ήταν καθολικό (κεντρική εκκλησία) μοναστηριού της Παναγίας. Στα νότια του ναού διατηρείται τμήμα από την κεντρική πύλη του περιβόλου της μονής και στη βόρεια πλευρά η κινστέρνα της, η δεξαμενή νερού.
Ο ναός των Αγίων Αποστόλων, πέρα από τα λαμπρά ψηφιδωτά του, είναι περίφημος και για τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο στις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων. Κάτω το εσωτερικό του ναού, όπου διακρίνεται η ζώνη με τις τοιχογραφίες. Τα ψηφιδωτά βρίσκονται ψηλότερα, στις καμάρες κάτω από τον τρούλο.
Ο ναός είναι ένα κομψοτέχνημα, από τα καλύτερα αρχιτεκτονικά δείγματα της παλαιολόγειας τέχνης με τις αρμονικές αναλογίες και τον πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο στους τοίχους. Ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο, είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με πέντε τρούλους, εξωνάρθηκα και στοά σε σχήμα Π, που καταλήγει ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια στεγασμένα με τρούλο.
Η ψηφιδωτή παράσταση της Ανάστασης ή εις Άδου Κάθοδος. Είναι ο εικονογραφικός τύπος της ανάστασης του Χριστού στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου ο Χριστός παριστάνεται, όχι να βγαίνει από το μνήμα, αλλά να κατεβαίνει στον Άδη και να ανασταίνει τους προπάτορες, τον Αδάμ και την Εύα, τους προφήτες κλπ.
Λεπτομέρειες από τις παραστάσεις της Βαϊοφόρου (η είσοδος του Χριστού στα Ιεροσόλυμα -Κυριακή των Βαϊων) και της Μεταμόρφωσης.
Η εκκλησία ήταν κατάγραφη με λαμπρά ψηφιδωτά και τοιχογραφίες που σήμερα σώζονται αποσπασματικά, καθώς ο χρυσός κάμπος των ψηφιδωτών καταστράφηκε από τους Τούρκους όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί (την περίοδο 1520-1530). Θεωρούνται αριστουργήματα της τέχνης των Παλαιολόγων και έχουν στενή σχέση με την τέχνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, που αποτελούν μαζί με το ψηφιδωτό σύνολο της Θεσσαλονίκης τα κορυφαία ψηφιδωτά έργα της εποχής των Παλαιολόγων. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις βρίσκονται στον τρούλο και τις καμάρες με βασικά θέματα από το Δωδεκάορτο (Γέννηση, Βάπτιση, Ανάσταση του Χριστού, Μεταμόρφωση κλπ.). Είναι φιλοτεχνημένες από τοπικό εργαστήρι ψηφοθετών με καλαισθησία και άριστη τεχνική και χαρακτηρίζονται από εκφραστικότητα και δραματικότητα στα πρόσωπα.
=Ο καθηγητής της βυζαντινής αρχαιολογίας Ευθύμιος Τσιγαρίδας υπογραμμίζει ότι στους Αγίους Αποστόλους ‘’αποτυπώνεται το πνευματικό κάλλος της χριστιανικής τέχνης συνταιριασμένο με το ουμανιστικό ιδεώδες του κλασικισμού της εποχής’’.=
Τοιχογραφίες στο ναό των Αγίων Αποστόλων. Αριστερά ο Άγιος Δημήτριος και δεξιά λεπτομέρεια από την παράσταση της Γέννησης του Προδρόμου.
Ανάλογης υψηλής τέχνης είναι και οι τοιχογραφίες που απλώνονται στην κάτω ζώνη του ναού, στον νάρθηκα και το περίστωο (περιμετρική στοά), αν και δεν σώζονται σε καλή κατάσταση και αρκετές είναι σφυροκοπημένες για να πιάσει ο σοβάς όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Οι τοιχογραφίες, που χρονολογούνται στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αιώνα, εικονίζουν μορφές ιεραρχών, διακόνων, ασκητών, μαρτύρων και στρατιωτικών αγίων. Επίσης σκηνές από την Παλιά και την Καινή Διαθήκη, τους Σαράντα Μάρτυρες το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου κ.α. Στη νότια στοά του ναού, είναι φιλοτεχνημένη η σπάνια παράσταση της Ρίζας του Ιεσσαί, που συμβολίζει το γενεαλογικό δέντρο της ενσάρκωσης του Χριστού, με κορυφαίο άνθος του ‘’δέντρου’’ τη Θεοτόκο.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τοιχογραφίες του βόρειου παρεκκλησίου που είναι αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Εικονίζουν σκηνές από τον βίο του, όπως τη Γέννηση του Προδρόμου, το Δείπνο του Ηρώδη, τον χορό της Σαλώμης κ.α.
Χ.ΖΑΦ.
* Ακούστε 40 ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδας από το SD ”Επικράνθη”, που ερμηνεύουν ο περίφημος Θρακιώτης τραγουδιστής Χρόνης Αηδονίδης και η τραγουδίστρια παραδοσιακών τραγουδιών Νεκταρία Καραντζή.
To κείμενο της ανάρτησης είναι από τον υπό έκδοση ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη ‘Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών’, που θα κυκλοφορήσει στο τέλος του χρόνου (2020) από τις εκδ. ‘Επίκεντρο’.
