Το μοναστήρι του Αγίου Νικάνορα Ζάβορδας, στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου πάνω από τον Αλιάκμονα ,στην περιοχή Γρεβενών, είναι το σημαντικότερο προσκύνημα της Δυτικής Μακεδονίας και της Βόρειας Θεσσαλίας. Γιορτάζει στις 7 Αυγούστου και είναι το μεγαλύτερο θρησκευτικό πανηγύρι του Αυγούστου, όπου συρρέουν πολλοί προσκυνητές από τις περιοχές Κοζάνης, Γρεβενών και τις θεσσαλικές περιοχές των Χασίων.
Η Μονή του Αγίου Νικάνορα Ζάβορδας στην κορυφή του ”Καλλίστρατου όρους” και στη βάση του βράχου το ασκηταριό του Αγίου πάνω από τα νερά του Αλιάκμονα που ανυψώθηκαν με το φράγμα του Ιλαρίωνα.
Στο πανηγύρι της μονής του Αγίου Νικάνορα είχα πάει μικρό παιδί, με τη μάνα μου και μια συντροφιά συμπατριωτών μου από την Κρανιά Ελασσόνας, όπου οι κάτοικοι τιμούσαν ιδιαίτερα τον άγιο και συνέδραμαν με τα πενιχρά γεωργικά εισοδήματά τους το μοναστήρι, όταν έφταναν το φθινόπωρο στο χωριό τα μουλάρια του μοναστηριού με τα μεγάλα κουδούνια που μάζευαν τις προσφορές με τα ‘’γεννήματα’’ των χωρικών. Το προσκύνημα στο μοναστήρι διαρκούσε κάποιες μέρες και γινόταν μέσα από δύσβατους παραδοσιακούς δρόμους με μουλάρια και άλογα, που μετέφεραν σκεπάσματα για τον ύπνο μας στο ύπαιθρο και βασικά είδη διατροφής. Η διανυκτέρευση την παραμονή της γιορτής έγινε σε ένα πλάτωμα κάτω από μοναστήρι, μαζί με εκατοντάδες άλλους προσκυνητές που κοιμήθηκαν στο χώμα κοντά στα ζώα τους. Στις θρησκευτικές ακολουθίες ανέβηκαν στο μοναστήρι μόνο άνδρες, γιατί το μοναστήρι ήταν άβατο – όπως και στο Άγιον Όρος – για γυναίκες. Ξαναπήγα μεγάλος πια και θαύμασα τα σπάνια κειμήλια και τις αγιογραφίες της μονής. Έτυχε και ο μακαριστός μητροπολίτης Γρεβενών Σέργιος, που ανακαίνισε το μοναστήρι καταβάλλοντας και προσωπικό μόχθο, να είναι φίλος μου και με ξενάγησε με γνώση και ευλάβεια στο κειμηλιαρχείο του μοναστηριού. Δεν μπόρεσα όμως παρά τις προσπάθειες με τον αείμνηστο φίλο, ρέκτη και ερευνητή της περιοχής, Αργύρη Κούντουρα, να επισκεφτώ το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα, με τον πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο, που κρέμεται σε μια βραχώδη σπηλιά πάνω από την τεχνητή σήμερα λίμνη του Αλιάκμονα. Αυτήν την ‘’έλλειψη’’ μου κάλυψε ένα αξιόλογο βιβλίο που θα το ‘’ξεφυλλίσουμε’’ παρακάτω. Είναι μια συγκυρία, πέρα από τις παιδικές και νεανικές μνήμες, να αναφερθώ σε μια σημαντική εκκλησιαστική προσωπικότητα των χρόνων της τουρκοκρατίας, στον Άγιο Νικάνορα, που έδρασε μεν στη Δυτική Μακεδονία τον 16ο αιώνα, αλλά γεννήθηκε και πέρασε τα νεανικά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη, και σε ένα σημαντικό θρησκευτικό μνημείο της Μακεδονίας.
Ο Βίος του Οσίου Νικάνορα και το μοναστήρι του
Ο Όσιος Νικάνορας, ο ιδρυτής της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, γνωστότερη ως μονή Ζάβορδας, γεννήθηκε την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα από επιφανείς γονείς στη συνοικία του Αγίου Μηνά της Θεσσαλονίκης. Έλαβε εκκλησιαστική μόρφωση και από νωρίς εκάρη μοναχός με το όνομα Νικάνωρ. Το 1517, στα 27 του χρόνια ο Νικάνωρ εγκατέλειψε τη Θεσσαλονίκη και μόνασε σε μια απόκρημνη σπηλιά, στο ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου, κάτω από το σημερινό μοναστήρι, στο όρος του Καλλιστράτου, ένα προβούνι απέναντι από τα Καμβούνια όρη.
Λίγα χρόνια αργότερα ο Νικάνωρ ίδρυσε στην κορυφή του οχυρού λόφου τη σημερινή μονή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, πάνω σε ερείπια παλιότερου μοναστηριού, χτίζοντας στα 1539/40 το καθολικό της μονής που σώζεται ως σήμερα, ενώ στη δεκαετία του 1540 ανήγειρε τις πτέρυγες της μεγάλης μονής, που είναι χτισμένη σε υψόμετρο 650 μ. και περιβάλλεται από ένα φιδογύρισμα του Αλιάκμονα, σε μικρή απόσταση από το χωριό Παναγιά (Τορνίκι). Ο Νικάνωρ, που ανακηρύχθηκε όσιος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο πέθανε στις 7 Αυγούστου του 1549, ημέρα που τιμάται με παραδοσιακές πανηγυρικές εκδηλώσεις που προσελκύουν μεγάλο αριθμό πιστών από την ευρύτερη περιοχή.
Ο ναός του Σωτήρος Χριστού στη μονή Ζάβορδας, κτίσμα του 16ου αιώνα.
Το μοναστήρι ήταν σταυροπηγιακό, δηλαδή υπαγόταν απευθείας στο Οικουμενικό πατριαρχείο. Μέχρι το 1767 υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδας, μετέπειτα όμως επανήλθε στο Πατριαρχείο. Το καθολικό του μοναστηριού που τιμάται στο όνομα του Σωτήρος Χριστού, αρχιτεκτονικά είναι ένας εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, αθωνικού τύπου, με νάρθηκα. Το εσωτερικό του ναού έχει τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης που χρονολγούνται στη δεκαετία του 1540 και αποδίδονται στον ονομαστό ζωγράφο Φράγκο Κατελάνο. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, όπου ιστορούνται ο βίος και τα θαύματα του Οσίου Νικάνορα, και του τρούλου έγιναν σε διαφορετικές εποχές κατά τον 19ου αιώνα. Αξιόλογο είναι το περίτεχνο τέμπλο του ναού που επιχρυσώθηκε το 1890 και τα ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια με ένθετα ελεφαντοστά. Στο παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, που υπάρχει στη νοτιανατολική πλευρά του ναού, βρίσκεται ο τάφος του Αγίου Νικάνορα. Στους πρόποδες του βουνού υπάρχει μικρό κτιριακό συγκρότημα, η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και οι ξενώνες του Μοναστηριού. Ένας πλακόστρωτος ανηφορικός δρόμος οδηγεί προς την κορυφή στο μεγάλο μοναστήρι, που τα τελευταία χρόνια επανέφερε την παλιά παράδοση του αβάτου για γυναίκες.
Παρά τις καταστροφές και τις πολεμικές περιπέτειες (τουρκοκρατία, κατοχή, εμφύλιος κλπ.) διασώθηκαν και φυλάσσονται στην εκκλησία και το κειμηλιαρχείο του μοναστηριού πολλά αξιόλογα λατρευτικά αντικείμενα, λειψανοθήκες, σταυροί, χρυσοκέντητα άμφια και ιερά σκεύη. Από αυτά ξεχωρίζουν η εικόνα του Χριστου (16ος αι.), που είχε βρεθεί στο χώρο της μονής από τον Όσιο Νικάναρα και ο κεντητός επιτάφιος, έργο του μοναχού Αρσένιου, του έτους 1588, επίσης ασημένιες θήκες με λείψανα αγίων και η κάρα του Οσίου Νικάνορα. Επίσης το μοναστήρι διαθέτει μεγάλη συλλογή χειρογράφων (700 περίπου περγαμηνούς και χαρτώους κώδικες) και 500 περίπου βιβλία παλαιών εκδόσεων. Ανάμεσα στα χειρόγραφα της μονής αποκαλύφθηκε από τον καθηγητή του ΑΠΘ Λίνο Πολίτη το μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο που περιείχε το πλήρες Λεξικό του λόγιου βυζαντινού Πατριάρχη Φωτίου.
Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα
Ένα εξαιρετικό λεύκωμα- επιστημονική μελέτη που έφτασε στα χέρια μου από τους συγγραφείς για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα αποκαλύπτει τον καλλιτεχνικό πλούτο και την ομορφιά του σπάνιου μνημείου. Ευτυχώς αναστηλώθηκε με δαπάνες της ΔΕΗ και την εποπτεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας και δεν κινδυνεύει από το φράγμα του Ιλαρίωνα, που τα νερά του Αλιάκμονα έφτασαν ως τη βάση του, ενώ παλιότερα υψωνόταν σαράντα περίπου μέτρα πάνω από την όχθη του ποταμού.
Το εξώφυλλο του τόμου για το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα. Δεξιά, λεπτομέρεια τοιχογραφίας του Αγίου Γεωργίου από τον ναό, στο όνομα του οποίου τιμάται η εκκλησία του ασκηταριού.
Είναι ο τόμος ‘’ΖΑΒΟΡΔΑ – Το ασκηταριό του Αγίου Νικάνορα’’ των Γκόικο Σούμποτιτς και του ιερομονάχου Ιουστίνου που κυκλοφόρησε το 2017 από το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών (παραγωγή Grafostil, Κραγκούγεβατς). Αποτελεί τη 46η μονογραφία της Σερβικής Ακαδημίας για την οποία εργάστηκαν Ελληνες και Σέρβοι επιστήμονες με τον ελληνομαθή καθηγητή Γκόικο Σούμποτιτς, ιστορικό τέχνης, μέλος της Ακαδημίας Βελιγραδίου και Αθηνών. Και οι δυο συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με τη μελέτη των ασκηταριών στα Μετέωρα και σε άλλες περιοχές της βαλκανικής και είναι από τους πρωτοπόρους στην έρευνας του ασκηταριού του Αγίου Νικάνορα. Μάλιστα ο φίλος λόγιος ιερομόναχος Ιουστίνος που κατάγεται από την περιοχή των Γρεβενών ήταν από τους πρώτους, από το 1972 ακόμη, που αναρριχήθηκε με κίνδυνο στον κάθετο βράχο του Καλλίστρατου και φωτογράφισε στο εγκαταλειμμένο μοναστικό καταφύγιο τον θαμβωτικό πλούτο των τοιχογραφιών του ασκηταριού.
Το εγκαταλειμμένο ασκηταριό πριν από την αναστήλωσή του.
Αντιγράφω από την πρώτη παρουσίαση του τόμου στην εφημερίδα ‘’Καθημερινή’’ (17.8.2017) μέρος του κατατοπιστικού ρεπορτάζ με τίτλο ‘’Το άγνωστο ασκηταριό κρεμασμένο στο βράχο’’ της συναδέλφου Γιώτας Μυρτσιώτη: ‘’…Κτισμένο στην εσοχή ενός απόκρημνου και λείου βράχου, στη μέση του πουθενά, στα όρια των νομών Γρεβενών και Κοζάνης, σαράντα μέτρα ψηλά από την όχθη του ποταμού Αλιάκμονα που ρέει σε βαθύ φαράγγι, έστεκε έρημο αλλά αλώβητο σχεδόν από τον χρόνο. Δεν είχε πατήσει ανθρώπου πόδι επί δεκαετίες μετά την εγκατάλειψή του. Η ανεμόσκαλά του είχε καταστραφεί. Η πρόσβαση σε αυτό ήταν αδύνατη, με αποτέλεσμα να παραμείνει αδιερεύνητο από τους σύγχρονους ερευνητές και παντελώς άγνωστο στη βιβλιογραφία.
Νέοι και τολμηροί μόνο κατάφεραν να το προσεγγίσουν αναρριχώμενοι από την κατακόρυφη πλευρά χωρίς οποιονδήποτε εξοπλισμό, στηριζόμενοι με τα δάχτυλα των χεριών και με τα πέλματα στις αβαθείς εσοχές του βράχου. «Ηταν το 1972, όταν οι νεαροί σε ηλικία μοναχοί του μεγάλου Μετεώρου Βησσαρίων, Γερβάσιος, Ιουστίνος και Μητροφάνης τόλμησαν την επικίνδυνη ανάβαση. Με το θάρρος που τους έδινε η νεότητα και με την πείρα που απέκτησαν αναζητώντας εγκαταλελειμμένα ασκηταριά ησυχαστών στους ψηλούς και ολισθηρούς βράχους των Μετεώρων έκαναν το πρώτο βήμα για την εξερεύνησή του. Αναρριχήθηκαν με τη βοήθεια σχοινιού στο οποίο έδεσαν μια πρόχειρη και επισφαλή ανεμόσκαλα». Μπήκαν στο ασκηταριό και ανακάλυψαν τον θησαυρό του: τοιχογραφίες του 15ου αιώνα (1462-63) και μεταγενέστερες (16ου αιώνα) στην πρόσοψη και στον ναό. Από την πρώτη εκείνη περιπετειώδη ανάβαση πέρασαν σαράντα πέντε χρόνια. Η περιγραφή της και, κυρίως, τα πολύτιμα ίχνη που συγκέντρωσαν από τη ζωή των ησυχαστών στο καλλιτεχνικά εμπλουτισμένο ιερό οικοδόμημα, αποτελούν το περιεχόμενο μιας πολύτιμης έκδοσης.
Το αναστηλωμένο ασκηταριό με δαπάνες της ΔΕΗ και την εποπτεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Κάτω, γενική εικόνα του χώρου του ασκηταριού με το μονοπάτι πρόσβασης προς το μνημείο από το ύψος του μοναστηριού.
Το βιβλίο ήρθε ως θείο δώρο (χάρη και στη γενναιοδωρία του πρέσβη της Ελλάδος στη Σερβία, 2009-2013, Δημοσθένη Στωίδη) για το ιστορικό μοναστήρι. Αποτελεί ένα πολύτιμο τεκμήριο καθώς διασώζει μαρτυρίες και εικόνες που χάνονται. Το νέο υδροηλεκτρικό φράγμα του Ιλαρίωνα αλλοίωσε το τοπίο. Η κλειστή χαράδρα κάτω από την οποία ο Αλιάκμονας ακολουθούσε τη φιδίσια διαδρομή μετατρέπεται σταδιακά σε λίμνη. Το ασκηταριό, αναστηλωμένο σήμερα, απέκτησε νέα εύκολη πρόσβαση αποκτώντας ταυτόχρονα άμεση σύνδεση με το μοναστήρι στην κορυφή του λόφου. Βεβαίως οι επεμβάσεις έσβησαν σταδιακά την αρχική του ατμόσφαιρα.
Το ασκηταριό είχε την τύχη, όμως, να μελετηθεί νωρίς από δύο μελετητές που είχαν ήδη ασχοληθεί με τα ασκηταριά των Μετεώρων και της ευρύτερης περιοχής […]
Η διεπιστημονική συνεργασία δεν εστιάζεται μόνο στον κτήτορα και στο ομώνυμο ασκηταριό. Σκιαγραφεί τον παρά τον Αλιάκμονα μοναχισμό, ο οποίος «σχετίζεται με αυτόν του Αθω, της Θεσσαλονίκης, της Βέροιας, των Σερβίων και των Μετεώρων». Οι συγγραφείς συνεξετάζουν το θρησκευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο άνθησε ο μοναχισμός στην περιοχή (τουλάχιστον από τον 12ο αιώνα), τους μηχανισμούς ανάβασης των ερημιτών, την καλλιτεχνική επεξεργασία ξύλου που διασώζουν η σκαλιστή θύρα με σταυρούς του Γολγοθά και τμήματα αναλογίου με μοτίβο τον «ηράκλειο κόμβο». Καταγράφουν τις ενθυμήσεις των επισκεπτών από τον 16ο έως τον 20ό αιώνα χαραγμένες στις τοιχογραφίες και περιγράφουν αναλυτικά τις εικονογραφικές παραστάσεις.
Πάνω τοιχογραφικό σύνολο από το ναό του ασκηταριού που χρονολογείται τον 16ο αιώνα. Κάτω, εσωτερικό τμήμα του ασκηταριού του Αγίου Νικάνορα.
Στη λιτή απεικόνιση της πρόσοψης κυριαρχούν η μορφή του προστάτη Αγίου Γεωργίου με την παράσταση μαρτυρίου στον τροχό, η σκηνή της βαπτίσεως και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. Το εσωτερικό του ναού φέρει δύο εικονογραφικά στρώματα. Το αρχικό (1462-63) κατά την κτητορική επιγραφή και το δεύτερο από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα….’’
Το μοναστήρι του Οσίου Νικάνορα με το ασκηταριό του αποτελούν ένα μοναδικό μοναστικό σύνολο αιώνων που πέρα από την ομορφιά του τοπίου περικλείουν σπάνιο καλλιτεχνικό και θρησκευτικό πλούτο που αξίζει να το επισκεφτούμε, να μάθουμε, να συγκινηθούμε και να νοσταλγήσουμε …
Χ.ΖΑΦ.
