Η Παναγία των Χαλκέων, γνωστή ως ‘’Κόκκινη εκκλησία’’ από το χρώμα των τούβλων της, ανεγέρθηκε στη περιοχή, νότια της Αρχαίας Αγοράς, όπου υπήρχαν εργαστήρια και καταστήματα χάλκινων ειδών, όπως και σήμερα. Χτίστηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο και κατεπάνω Λογγοβαρδίας (στρατιωτικό διοικητή της βυζαντινής περιφέρειας της Κάτω Ιταλίας) Χριστόφορο, τη σύζυγό του Μαρία και τα παιδιά τους Νικηφόρο, Άννα και Κατακαλή, σε μια περίοδο ειρήνης και ακμής της πόλης και της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετά τις νίκες του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ κατά των Βουλγάρων. Ο τάφος του δωρητή βρίσκεται ενταγμένος στον βόρειο τοίχο μέσα στον ναό.
Η Παναγία Χαλκέων και η περιοχή της σε παλιότερη εποχή (δεκαετία 1970).
Σύμφωνα με την μαρμάρινη επιγραφή στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, η εκκλησία χτίστηκε σε «πριν βέβηλο τόπο», όπου οι αρχαιολόγοι τοποθετούν τη Χαλκευτική στοά της Ρωμαϊκής αγοράς, που είχε πολλά εργαστήρια χαλκωματάδων. Η χαμηλή στάθμη όπου βρίσκεται σήμερα η εκκλησία δείχνει ποια ήταν η στάθμη του εδάφους τον 11ο αιώνα, την εποχή που χτίστηκε.
Η εκκλησία είναι βυζαντινό κομψοτέχνημα και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο των σταυροειδών ναών με τρούλο, αρχιτεκτονικός τύπος που διαμορφώθηκε την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων αυτοκρατόρων. Τέσσερις μαρμάρινες κολόνες με κιονόκρανα του 11ου αιώνα στο κέντρο του ναού κρατούν τις καμάρες πάνω στις οποίες κάθεται ο τρούλος, τονίζοντας το σχήμα του σταυρού στην κάτοψη. Είναι χτισμένη με πλίνθους, που κατασκευάστηκαν από αργιλώδες χώμα σε ορθογώνιο σχήμα και ψήθηκαν σε φούρνο. Από το κεραμιδί χρώμα των τοίχων ονομάστηκε από τον λαό ‘’κόκκινη εκκλησία’’. Στην πλινθόκτιστη μορφή της, με τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο (γείσα, αετώματα, τόξα κλπ) των τοίχων, αφομοιώνει τοπικά αρχιτεκτονικά στοιχεία με επιρροές από την Κωνσταντινούπολη. Ο νάρθηκάς της είναι διώροφος και στεγάζεται με δύο χαμηλότερους από τον κεντρικό τρούλους.
Πάνω η παράσταση της Δεύτερης Παρουσίας στο νάρθηκα της Παναγίας Χαλκέων. Κάτω, τοιχογραφίες στο ιερό βήμα όπου και η επιγραφή που αναφέρεται στους χορηγούς της, τον Χριστόφορο και τη σύζυγό του Μαρία. \
Από την αγιογράφησή της που έγινε, σύμφωνα με την επιγραφή στην καμάρα του ιερού, με δωρεά των κτητόρων Χριστόφορου και της γυναίκας του Μαρίας, σώθηκαν αρκετές παραστάσεις που δεν διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Η πιο εντυπωσιακή τοιχογραφία είναι η Δευτέρα Παρουσία στον νάρθηκα όπου εικονίζονται και οι κτήτορες – αφιερωτές του ναού. Οι τοιχογραφίες της Παναγίας Χαλκέων έχουν μεγάλη σημασία για την καλύτερη γνώση της βυζαντινής τέχνης αυτής της εποχής, γιατί είναι χρονολογημένες, σύμφωνα με την σχετική επιγραφή.
Πορτρέτα από τις τοιχογραφίες της Παναγίας Χαλκέων
Οι τοιχογραφίες της Παναγίας των Χαλκέων έγιναν σε μια περίοδο ακμής της ζωγραφικής στη Θεσσαλονίκη και χαρακτηρίζονται για την εκφραστικότητα των μορφών και τον αυστηρό ιερατικό χαρακτήρα τους, ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη. Η ίδια τεχνοτροπία εντοπίζεται και σε άλλα μνημεία της βυζαντινής περιφέρειας (στους ναούς της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, Κιέβου και Αχρίδας, στη μονή του Οσίου Λουκά κ.α.). Η εκκλησία τοιχογραφήθηκε και τον 14ο αιώνα, αλλά από αυτήν την περίοδο διασώζονται μερικές μόνο συνθέσεις στον δυτικό τοίχο, όπως ο Ακάθιστος Ύμνος.
Η εκκλησία της Παναγίας Χαλκέων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με το όνομα Καζαντζιλάρ τζαμί (τζαμί των Χαλκωματάδων). Η συνέχεια της επαγγελματικής παράδοσης επεξεργασίας και πώλησης χάλκινων ειδών στην περιοχή διατηρείται στα εργαστήρια και καταστήματα των γειτονικών δρόμων ως τις μέρες μας .
Χ.ΖΑΦ.
Το κείμενο της ανάρτησης είναι από τον υπό έκδοση ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη ‘Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών’, που θα κυκλοφορήσει στο τέλος του χρόνου (2020) από τις εκδ. ‘Επίκεντρο’.
