Παραστάσεις από τη ‘Γέννηση’ και τους ‘Μάγους’ στον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό

Οι πιο σημαντικές τοιχογραφίες με θεματογραφία τη γέννηση του Χριστού και την προσκύνηση των Μάγων στη Θεσσαλονίκη, βρίσκονται στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Ορφανού. Η απλή εξωτερικά εκκλησία της πάνω πόλης εκπροσωπεί τη λαμπρή παλαιολόγεια ζωγραφική, την σπουδαιότερη καλλιτεχνική φάση της βυζαντινής περιόδου στη Θεσσαλονίκη.

Ο Άγιος Νικόλαος του Ορφανού ή των Ορφανών, μια βυζαντινή μικρή και απέριττη στην εξωτερική της όψη εκκλησία, αποτελεί μουσείο της λαμπρής παλαιολόγειας ζωγραφικής στη Θεσσαλονίκη, μιας και διατηρεί ολόκληρη την πλούσια εικονογράφησή της. Υψώνεται στο κέντρο μιας περίκλειστης αυλής στην Οδό Ηροδότου, κοντά στα ανατολικά τείχη, πάνω από το τουρκικό προξενείο. Ο χώρος και το βυζαντινό μνημείο του Αγίου Νικολάου του Ορφανού είναι μετόχι της Μονής Βλατάδων, που ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Σύμφωνα με τους μελετητές, η επωνυμία της εκκλησίας μπορεί να προήλθε από κάποιον Ορφανό που έχτισε το μοναστήρι ή από την προσωνυμία του Αγίου Νικολάου ως «προστάτη των χηρών και των ορφανών».

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Ορφανού ήταν καθολικό, δηλαδή κεντρική εκκλησία βυζαντινού μοναστηριού, από το οποίο ελάχιστα λείψανά του σώζονται στη θέση της παλιάς πύλης του αυλόγυρου. Στην δυτική του πλευρά, στην οδό Ηροδότου, έχει αποκαλυφθεί με ανασκαφές το βυζαντινό μαρμάρινο πρόπυλο, δηλαδή η παλιά κεντρική πύλη του μοναστηριού. Γύρω από την εκκλησία, σύμφωνα με το παραδοσιακό μοναστηριακό αρχιτεκτονικό σχέδιο, απλώνονταν οι πτέρυγες των κελιών της μονής που έχουν καταστραφεί με το πέρασμα των χρόνων. Μια αναστηλωμένη κατοικία δίπλα στην εκκλησία δείχνει πώς ήταν οι διώροφες πτέρυγες των κελιών με στεγασμένη βεράντα.

Ο Άγιος Νικόλαος του Ορφανού πρέπει να ιδρύθηκε στη δεύτερη δεκαετία του 14^ου αιώνα (1310-20) από τον κράλη της Σερβίας Στέφαν Μιλούτιν, γαμπρό του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, ο οποίος είχε στενές σχέσεις αυτή την εποχή με τη Θεσσαλονίκη. Ο Ανδρόνικος Β’ είχε δώσει ως σύζυγο στον Μιλούτιν την πεντάχρονη (!) τότε κόρη του Σιμωνίδα, στην προσπάθειά του, με το βασιλικό αυτό συμπεθεριό, να σταματήσει την προέλαση των Σέρβων προς τη Θεσσαλονίκη.

Οι λαμπρές τοιχογραφίες

Η εκκλησία είναι μια στενή αίθουσα με ξύλινη σαμαρωτή στέγη, που περιβάλλεται στις τρεις της πλευρές από μια στοά που καταλήγει σε δύο παρεκκλήσια. Τις ίδιας εποχής, του 14^ου αιώνα, είναι και το μαρμάρινο τέμπλο, ενώ τα κιονόκρανα των δύο κιόνων προέρχονται από παλαιοχριστιανική εκκλησία της πόλης. Στη μικρή εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Ορφανού εντυπωσιάζει το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα που ακολουθεί το καθιερωμένο στη βυζαντινή θρησκευτική ζωγραφική σύστημα κατά ζώνες.

Η εκκλησία αγιογραφήθηκε στη δεκαετία της ανέγερσής της από μεγάλο καλλιτέχνη που δούλεψε και σε άλλα μνημεία της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης Μακεδονίας. Η αγιογράφηση με θέματα του Ευαγγελίου και του βίου του Χριστού απλώνεται σε συνεχείς ζώνες σε όλους τους τοίχους. Στον βόρειο, νότιο και δυτικό παριστάνονται τα Πάθη, ενώ σε ψηλότερη ζώνη εικονίζεται το Δωδεκάορτο, δηλαδή δώδεκα συνθέσεις δογματικού περιεχομένου, που αναφέρονται στους βασικούς σταθμούς της ζωής του Χριστού και της χριστιανικής πίστης (Γέννηση, Σταύρωση, Ανάσταση κλπ.). Στο νάρθηκα ιστορούνται σκηνές από το βίο του Αγίου Νικολάου. Εκτός από τις ζωγραφικές συνθέσεις του Ευαγγελίου υπάρχουν και θέματα εμπνευσμένα από χριστιανικά ποιητικά ή συμβολικά κείμενα, όπως ο Ακάθιστος Ύμνος, η Καιομένη Βάτος, που είναι η προεικόνιση της Παναγίας, ο συναρπαστικός βίος του Αγίου Γερασίμου κ.ά.

Ο καλλιτέχνης του Αγίου Νικολάου του Ορφανού

Ο ζωγράφος του Αγίου Νικολάου του Ορφανού έχει συνθετική δύναμη, χρωματική ευαισθησία και δεξιοτεχνία στο πλάσιμο των μορφών. Το έργο αυτό είναι από τα σημαντικότερα ζωγραφικά σύνολα όχι μόνο της βυζαντινής πόλης, αλλά ολόκληρης της βυζαντινής τέχνης και δίνει την εικόνα της ακμής στην οποία έφτασε η ζωγραφική στις αρχές του 14^ου αιώνα, στη λαμπρή εποχή των Παλαιολόγων στη Θεσσαλονίκη.

O λιτός ναός του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη που περικλείει το θαυμάσιο σύνολο των τοιχογραφιών της παλαιολόγειας περιόδου (14ος αι.).

Ο εξαίρετος ανώνυμος καλλιτέχνης μπορεί να είναι ένας από τους μεγάλους άγνωστους ζωγράφους της Θεσσαλονίκης. Πιθανώς να είναι κι ένας από τους γνωστούς καλλλιτέχνες που φιλοτέχνησαν τα λαμπρά μνημεία της παλαιολόγειας περιόδου, του 14^ου αιώνα, στη Μακεδονία και τη Σερβία. Οι θαυμάσιες τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού έχουν τεχνοτροπικές ομοιότητες με τη ζωγραφική στην εκκλησία του Στάρο Ναγκορίτσινο στο Κοσσυφοπέδιο, της ίδιας περιόδου, και ιδιαίτερα με την εκκλησία του Χριστού στη Βέροια και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στη μεγάλη εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη.

Ωστόσο, παρά τις διάφορες προτάσεις και εκδοχές, οι επιστήμονες δεν μπόρεσαν να ταυτίσουν πειστικά τον ζωγράφο του Αγίου Νικολάου με συγκεκριμένο καλλιτέχνη αυτής της λαμπρής τέχνης της εποχής των Παλαιολόγων.

Χ.ΖΑΦ.

 Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ

Η εικονογράφηση με θέμα τον κύκλο της γέννησης του Χριστού προέρχεται από τον τόμο “Αγιος Νικόλαος Ορφανός, Οι τοιχογραφίες”. Επιμέλεια Χαρ. Μπακιρτζή (συλλογικό έργο), φωτογραφίες Βασίλη Τσώνη. Υπουργείο Πολιτισμού – Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2003.