Ροτόντα, το εμβληματικότερο μνημείο της πόλης

Παραμονές Χριστουγέννων, στις 18 Δεκεμβρου 2015, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, άνοιξε για το κοινό με μια συν-συναυλία θρησκευτικού χαρακτήρα, ύστερα από δεκαετίες αναστηλωτικών και στερεωτικών εργασιών. Και μόλις έφυγαν οι σκαλωσιές, το μνημείο διχάζει με το δίλημμα αν θα μπει στη στέγη του χριστιανικός σταυρός.

Η Ροτόντα είναι ένα πολυπολιτισμικό μνημείο, χτίστηκε ως μαυσωλείο του Γαλέριου, μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό στα τέλη του 4ου αιώνα και μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους το 1591 σε τζαμί. Ξανάγινε εκκλησία, στέγη αρχαιολογικών γλυπτών, χαρακτηρίστηκε τελικά “πολυπολιτισμικό μνημείο” όπου σπανιότατα γίνονταν κάποιες θρησκευτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Ώσπου ο μεγάλος σεισμός του 1978 τού προκάλεσε σημαντικές ζημιές και προβλήματα στατικότητας. Ακολούθησε ένα πολύπλευρο, πολυδάπανο και πολύχρονο πρόγραμμα στερέωσης, συντήρησης και αποκατάστασης από την ελληνική πολιτεία με φορέα το υπουργείο Πολιτισμού, που απέδωσε το μνημείο ασφαλές και λαμπρό στο ελληνικό και παγκόσμιο επιστημονικό και περιηγητικό κοινό.

Από τα εγκαίνια της Ροτόντας στις 18 Δεκεμβρίου 2015. Φωτογραφία Σωτήρη Μπαρμπαρούση

Ο περιβάλλων χώρος  της Ροτόντας με τις πολυκατοικίες  όπως είναι σήμερα. Φωτογραφία Βασίλη Βερβερίδη.

Ναός ή μουσείο;

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, η τοπική Μητρόπολη επιθυμούσε διακαώς η Ροτόντα να υπαχθεί αποκλειστικά στη χριστιανική λατρεία. Μάλιστα από το 1912 ως το 1920 το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως χριστανικός ναός. Μετά το 1918 όμως άρχισαν αρχαιολογικές ανασκαφές στο μνημείο, πρώτα από τον Εμπράρ και αργότερα από τον Δανό αρχαιολόγο και αρχιτέκτονα Ντίγκβε (Ntyggve). Επίσης το 1952-53 έγινε για πρώτη φορά συντήρηση των ψηφιδωτών της Ροτόντας. Παράλληλα στον προάυλιο χώρο γινόταν από την αρχαιολογική υπηρεσία συγκέντρωση ρωμαϊκών και χριστιανικών γλυπτών της πόλης. ΄’Ετσι σιγά σιγά η Εκκλησία αποσύρθηκε από το μνημείο, χωρίς να πάψει να το διεκδικεί ως σήμερα. Συχνά όμως γίνονταν κάποιες θρησκευτικές τελετές, όπως στη γιορτή των Τριών Ιεραρχών, με τη συμμετοχή και της πανεπιστημιακής κοινότητας της πόλης.

Μετά τους σεισμούς του 1978 και την αρχική στρεώση του μνημείου ξανάρχισε η δεύτερη φάση της προσπάθειας να έχει λόγο στη Ροτόντα η Εκκλησία. Άρχισε μάλιστα μια έντονη διαμάχη με την Ένωση Πολιτών, που την αποτελούσαν έγκριτοι πολίτες της Θεσσαλονίκης, η οποία ζητούσε να διατηρήσει το μνημείο τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα του και να αποδοθεί μετά την αποκατάστασή του αποκλειστικά ως διαχρονικό μνημείο στο κοινό και την πόλη.

“Έξω οι βέβηλοι”

Το 1995 ήμουν αυτόπτης μάρτυρας, καλύπτοντας το γεγονός για την εφημερίδα μου, όταν εξαγριωμένοι ρασοφόροι και μέλη παραεκκλησιαστικών οργανώσεων μπούκαραν σαν ταλιμπάν στο μνημείο κάνοντας πρωτοφανείς αγριότητες με κραυγές “έξω οι βέβηλοι” και με σύνθημα να αποδοθεί το μνημείο “στον Χριστό”. Εκείνη τη μέρα μέσα στη Ροτόντα η Ένωση Πολιτών είχε οργανώσει μια συναυλία τζαζ μουσικής με τον μελετητή της τζαζ και συνθέτη Σάκη Παπαδημητρίου. Ένας από τους πρωταγωνιστές του όχλου ήταν ο τότε πρωτοσύγγελος της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης και μετέπειτα μητροπολίτης Λαγκαδά Ιωάννης Τασσιάς. Οι εξαγριωμένοι ζηλωτές διέκοψαν με το έτσι θέλω τη συναυλία, προέβησαν σε βιαιοπραγίες και έβγαλαν έξω από το μνημείο το πιάνο το οποίο και κατέστρεψαν!. Τα μέλη της Ένωσης προσέφυγαν στο Συμβούλιο της Επικρατείας και πέτυχαν το 1999 να εκδοθεί απόφαση, η οποία χαρακτήριζε τη Ροτόντα μνημείο που ανήκει στο υπουργείο Πολιτισμού και όχι στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.

Διαπολιτισμικό μνημείο

Σήμερα η Ροτόντα λειτουργεί ως Μουσείο με μεγάλη επισκεψιμότητα, ιδίως τώρα μετά τη λαμπρή αποκατάσταση του μνημείου. Είναι χαρακτηρισμένο από το 1988 ως Μνημείο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και είναι ίσως το μοναδικό μνημείο στον κόσμο που υπήρξε στην πορεία των αιώνων ναός των τριών μεγάλων θρησκειών, του αρχαίου Δωδεκάθεου, του Χριστιανισμού και του Μωαμεθανισμού!

Μια απόφαση, όμως, του προϊσταμένου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης Σταμάτη Χονδρογιάννη, που εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, να μπει σταυρός στη στέγη του μνημείου, προκαλεί νέες αντιδράσεις και αναθερμαίνει την παλιά επιθυμία της Εκκλησίας που βρισκόταν σε αναστολή. Βέβαια, με αυτή τη δράση το υπουργείο Πολιτισμού θέλει να τονίσει τον διττό χαρακτήρα του μνημείου που είναι μουσειακός και λατρευτικός. Και παράλληλα να αποκαταστήσει ιστορικά στοιχεία του μνημείου, όπως ο σταυρός που υπήρχε από την απελυθέρωση της πόλης ως το σεισμό του 1978. Έτσι (με το ρωμαϊκό αρχιτεκτόνημα, τον σταυρό, τις ψηφιδωτές παραστάσεις και τον μιναρέ) προβάλλεται η διαχρονική, διαθρησκευτική και διαπολιτισμική πορεία του μνημείου με τις τρεις φάσεις του, που είναι αποτυπωμένες στο διάσημο οικοδόμημα, την αρχαιότητα, τον χριστιανισμό και το μουσουλμανισμό.

Η ιστορία του

Το περίκεντρο κτήριο – εξού και το όνομα Ροτόντα- χτίστηκε από τον Ρωμαίο καίσαρα Γαλέριο το 306 μ.Χ., μαζί με τα άλλα περίλαμπρα οικοδομήματα του ανακτορικού συγκροτήματος, ως μαυσωλείο του ή ναός των Καβείρων, μιας θεότητας που είχε μεγάλη διάδοση στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια στη Θεσσαλονίκη. Τελευταία κάποιοι επιστήμονες, μελετώντας τον ψηφιδωτό διάκοσμο του τρούλου, προτείνουν την άποψη ότι μπορεί η Ροτόντα να χτίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο ως μαυσωλείο του, το 324 μ.Χ., όταν είχε ως έδρα του τη Θεσσαλονίκη στην πολεμική σύγκρουση κατά του Λικίνιου.

Ο τρούλος της Ροτόντας

Το εσωτερικό του μνημείου εντυπωσιάζει με τη μεγαλειώδη αίσθηση που δίνει ο μεγάλος χώρος, με διάμετρο 25 μέτρων και ύψος 30 μέτρων, και με τον τεράστιο τρούλο, ο οποίος φαίνεται σαν μετέωρος από το άπλετο φως που χύνεται από τα πολλά παράθυρα. Ο κυλινδρικός τοίχος, πάχους 6,30 μ., διασπάται εσωτερικά σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες, από τις οποίες η νότια αποτελούσε την κύρια είσοδο.

Τα περίφημα ψηφιδωτά

Η Ροτόντα στα χρόνια του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδόσιου (379-395 μ.Χ.) μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό και διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά. Από τις τρεις αρχικές ζώνες της ψηφιδωτής διακόσμησης σώζεται σε καλή κατάσταση μόνο η τρίτη και κατώτερη ζώνη όπου εικονίζονται μάρτυρες και άγιοι σε στάση δέησης μπροστά από φανταστικά σύνθετα αρχιτεκτονήματα. Είναι η περίφημος «ζωφόρος» των πρώτων μαρτύρων της χριστιανοσύνης που χαρακτηρίζεται για τη ζωντάνια των μορφών της και τη μεγαλοπρεπή απόδοση. Ανάμεσα στους μάρτυρες διακρίνονται ξεχασμένα σήμερα ονόματα αγίων: Ρωμανός, Κύριλλος, Λέων, Ονησιφόρος, Πρίσκος και Ανανίας. Τα εσωρράχια των καμαρών στη βάση του θόλου κοσμούν ψηφιδωτά με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα, που εντυπωσιάζουν με την ποικιλία των σχεδίων και τη λαμπρότητα των χρωμάτων τους.

Τμήματα της ψηφιδωτής παράστασης της τρίτης ζώνης  στον τρούλο της Ροτόντας, όπου σώζονται τα κεφάλια τριών από τους τέσσερις αγγέλους  που κρατούν τριπλή δόξα από πολυποίκιλτα στεφάνια με πολυάκτινα αστέρια. 

Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο πιθανότατα στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους έγινε στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Τότε διανοίχθηκε και διευρύνθηκε η ανατολική κόγχη και κατασκευάστηκε το ιερό βήμα με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Στη δυτική κόγχη διαμορφώθηκε νέα είσοδος με νάρθηκα και προστέθηκε πρόπυλο με δύο παρεκκλήσια, που δεν σώζονται. Οι σεισμοί των αρχών του 7ου αι. κατέστρεψαν την αψίδα του ιερού και το υπερκείμενο τμήμα του θόλου. Η αψίδα, μετά την αποκατάστασή της, ενισχύθηκε εξωτερικά με τοίχο και διακοσμήθηκε τον 9ο αι. με την τοιχογραφία της Αναλήψεως, αποσπάσματα της οποίας διατηρήθηκαν ως σήμερα.

Η Ροτόντα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Το 1590/1 η Ροτόντα μετατράπηκε σε τζαμί από τον σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη, ο τάφος του οποίου διατηρήθηκε στην ανατολική εξωτερική πλευρά του μνημείου. Ο μιναρές είναι κτίσμα της ίδιας εποχής και ο μοναδικός που διασώθηκε στη Θεσσαλονίκη από τη γενική κετεδάφιση μιναρέδων του 1925.

Ναός Αγίου Γεωργίου

Το σημερινό όνομα της Ροτόντας είναι “ναός Αγίου Γεωργίου”. Όπως υπογραμμίζει ο καθηγητής Θεοχάρης Παζαράς, πήρε αυτό το όνομα στα νεότερα χρόνια από τη μικρή εκκλησία που βρίσκεται απέναντι από τη δυτική είσοδο του περιβόλου του. Σ’ αυτό μεταφέρθηκαν τα ιερά σκεύη και οι φορητές εικόνες, όταν ο ναός των Ασωμάτων ή Αρχαγγέλων έγινε τζαμί το 1591. “Με την αλλαγή αυτή ξεχάστηκε η παλιά ονομασία του μεγάλου ναού και επικράτησε το όνομα του γειτονικού ναϊσκου”. Η σημερινή μορφή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, μια τρίκλιτη βασιλική που ανήκει στη μονή του Αγίου Γρηγορίου του Αγίου Όρους ολοκληρώθηκε το 1815.

Η εποποιία της αναστήλωσης

Ο σεισμός του 1978 προκάλεσε σοβαρά στατικά προβλήματα στη Ροτόντα, διεύρυνε “πληγές” προηγούμενων σεισμών και επέφερε αρκετές ζημιές στα ψηφιδωτά. Αμέσως, μετά τις πρώτες αναστηλώσεις των τοίχων για να μην καταρρεύει το μνημείο, άρχισε ένα τιτάνιος και πολύχρονος αγώνας, σε διάφορες φάσεις, στερέωσης του κυλινδρικού τοίχου, του τρούλου και των ψηφιδωτών. Ήταν ένας τεχνικός άθλος που ολοκληρώθηκε αποκλειστικά από Έλληνες επιστήμονες. Η μεγάλη αυτή προσπάθεια αποτυπώνεται στον πολυσέλιδο τόμο του καθηγητή Νικ. Μουτσόπουλου “Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη. Αρχαιολογική έρευνα και αναστήλωση του μνημείου”, έκδοση της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

Το στερεωτικό έργο της Ροτόντας στηρίχτηκε σε μελέτη της Πολυτεχνικής σχολής του ΑΠΘ. Επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας, που συγκροτήθηκε για την αναστήλωση του μνημείου, ήταν οι καθηγητές της Πολυτεχνικής σχολής Νίκος Μουτσόπουλος και Γεώργιος Πενέλης. Οι εργασίες περιλάμβαναν την ένωση των ρωγμών με συγκολλητικό υλικό (ενέματα) και την στερέωση των τοίχων με ειδικούς ανοξείδωτους χάλυβες υψηλής αντοχής. Η πιο δύσκολη φάση ήταν η περίσφιξη του κυκλικού κορμού του κτηρίου με βέργες από χάλυβα και η στερέωση του τρούλου. Για όλες τις εργασίες εφαρμόστηκαν σύγχρονες μέθοδοι αποκατάστασης, ενώ τα μεταλλικά υλικά παραγγέλθηκαν και κατασκευάστηκαν σε αγγλικό εργοστάσιο.

Η στερέωση και η συντήρηση των ψηφιδωτών ήταν μια άλλη δύσκολη εργασία. Και εδώ το λεπτεπίλεπτο έργο του ψηφιδωτού διάκοσμου ανέλαβαν πεπειραμένοι Έλληνες συντηρητές ψηφιδωτών που έφεραν ένα σπουδαίο αποτέλεσμα. Τα ψηφιδωτά αποτοιχίστηκαν, καθαρίστηκαν και επανατοποθετήθηκαν στη θέση τους. Όπου ήταν δύσκολη η αποτοίχιση, συντηρήθηκαν επί τόπου και στερεώθηκαν με συγκολλητικές ενέσεις. Πέρα από την αποκατάσταση του κτηρίου έγιναν και ανασκαφικές εργασίες στην εξωτερική περίμετρο του μνημείου, που έδωσαν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα και πληροφορίες για τη διαχρονική ιστορία της Ροτόντας.

Χ.ΖΑΦ.

ψηφιδωτό πορτρέτο από τη Ροτόντα

Κάνε κλικ και δες και άκουσε τις χορωδίες που συμμετείχαν  στα εγκαίνια της Ροτόντας στις 18 Δεκεμβρίου 2015:  α) τη ρωσική χορωδία “Μπλαγκοζβόνιτσα”,  β) τη χορωδία “Γιάννης Μάντακας” και γ) το Σωματείο Ιεροψαλτών Θεσσαλονίκης “Ιωάννης  Δαμασκηνός”.