H Μονή Λατόμου – Όσιος Δαβίδ στην Άνω Πόλη και το περίφημο ψηψιδωτό της

Η μικρή εκκλησία της μονής Λατόμου, στην Άνω Πόλη (σε πάροδο της οδού Τιμοθέου), γνωστή με το νεότερο όνομα του Οσίου Δαβίδ, ήταν καθολικό (κεντρικός ναός) της μονής του Σωτήρος Χριστού του Λατόμου ή των Λατόμων. Χτίστηκε στα τέλη του 5^ου αιώνα και είναι ένα από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Θεσσαλονίκης και γενικότερα της πρώιμης χριστιανικής τέχνης.

Το καθολικό της μονής Λατόμου -Οσίου Δαβίδ είναι μια απέριττη μικρή εκκλησία στην Άνω Πόλη. Πάνω η πρόσοψη και η αυλή της εκκλησίας και κάτω όπως φαίνεται εξωτερικά: ένας τετράγωνος ναός  με κόγχη.Από την μικρή αυλή ξανοίγεται το πανόραμα της πόλης, ο Θερμαϊκός και μακριά ο Όλυμπος.

Για το κτίσιμό του σώζεται σε ένα κείμενο του 9^ου αιώνα, τη ‘’Διήγηση’’ του Ιγνατίου, η παρακάτω παράδοση: Ο διώκτης των χριστιανών αυτοκράτορας Μαξιμιανός είχε μια κόρη, τη Θεοδώρα, που είχε βαπτισθεί κρυφά χριστιανή από τον επίσκοπο Θεσσαλονίκης. Η Θεοδώρα έπεισε τον πατέρα της να της κτίσει στα ‘’Λατομεία’’ ένα λουτρό που το προόριζε για μυστικό χριστιανικό ναό. Εκεί  κατασκεύασε ένα ψηφιδωτό με χριστιανικό θέμα και για να μην προκαλέσει υποψίες το σκέπασε με δέρμα βοδιού. Η Θεοδώρα μαρτύρησε για την πίστη της και το ψηφιδωτό παρέμεινε καλυμμένο ως την περίοδο της εικονομαχίας που αποκαλύφθηκε μετά από σεισμό.

Ο μικρός ναός στην κόγχη του ιερού ‘’φιλοξενεί’’  ένα λαμπρό ψηφιδωτό, την παράσταση της Θεοφανείας ή το ‘’Όραμα του Ιεζεκιήλ’’, που συμβολίζει το μεγαλείο του Θεού. Το ψηφιδωτό, που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5^ου, εικονίζει τον Χριστό μέσα σε δόξα, ενώ γύρω του παριστάνονται τα τέσσερα σύμβολα των Ευαγγελιστών (άγγελος (Ματθαίος), αετός (Ιωάννης), λιοντάρι (Μάρκος) και μοσχάρι (Λουκάς). Αριστερά και δεξιά απεικονίζονται οι έκθαμβοι προφήτες Ιεζεκιήλ και Αββακούμ, ενώ στο κάτω μέρος ρέει ο ποταμός του παραδείσου Χοβάρ.

Στο ψηφιδωτό του Οράματος του Ιεζεκιήλ εικονίζεται ο χριστός Εμμανουήλ (νεαρός) μέσα σε κυκλική δόξα που κάθεται σε πολύχρωμο τόξο.

Το ψηφιδωτό αριστούργημα αποκαλύφθηκε στη δεκαετία του 1920, όταν η εκκλησία αποδόθηκε στη χριστιανική λατρεία, κατά την αφαίρεση του σοβά που το κάλυπτε  λόγω της λειτουργίας του ως τζαμιού στα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Στον βόρειο τοίχο του ναού αποκαλύφθηκαν εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες που χρονολογούνται τον 12^ο αιώνα (μεταξύ των ετών 1160-1170).

Χ. ΖΑΦ.

Το κείμενο είναι απόσπασμα από τον υπό έκδοση ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ που θα κυκλοφορήσει στο τέλος του χρόνου (2020) από τις εκδ. ‘Επίκεντρο’.