Ο Πούλιος και ο Γεώργιος, γιοι του Μάρκου Πούλιου, γνωστοί ως Μαρκίδες Πούλιου, τους οποίους απεικόνισε ο ζωγράφος Κώστα Ντιός από την Κοζάνη για την εικονογράφηση της έκθεσης για τους πρωτοπόρους εκδότες – δημοσιογράφους που οργάνωσε το 2007 το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΜ-Θ στη Θεσσαλονίκη.
Κάθε χρόνο των Φώτων, στην γιορτή της ΕΣΗΕΜ-Θ, των δημοσιογράφων της Βόρειας Ελλάδας , απονέμεται σε διακεκριμένο μέλος της το βραβείο ‘’Μαρκίδες Πούλιου’’, με το οποίο τιμάται και προβάλλεται το έργο του τιμώμενου δημοσιογράφου. Φέτος (2020) το βραβείο θα απονεμηθεί στον εξαίρετο συνάδελφο Βασίλη Κάργα, που δραστηριοποιείται στη Θράκη με έδρα την Αλεξανδρούπολη. Με τη βράβευσή του το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΜ-Θ αναγνωρίζει την πολύπλευρη προσφορά του αγαπητού συναδέλφου στη δημοσιογραφία της Περιφέρειας.
Το Βραβείο Μαρκίδες Πούλιου, στη μνήμη των πρωτοπόρων δημοσιογράφων από τη Σιάτιστα, που εξέδωσαν το 1790 στη Βιέννη την πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα, θεσπίστηκε το 2008 από το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΜ-Θ. Μέχρι σήμερα έχει δοθεί στους δημοσιογράφους Μανόλη Κανδυλάκη, Αλέξανδρο Δερμεντζόγλου, Νίκο Ασλανίδη, Αντώνη Κούρτη, Γιώργη Μελίκη, Θεόδωρο Ιωαννίδη, Χρίστο Ζαφείρη, Γιώργο Σκαμπαρδώνη, Σωτήρη Θεολογίδη, Ξενοφώντα Μαυραγάνη και Σταύρο Τζίμα. Για το πλατύ κοινό, που ξαφνιάζεται συνήθως από το περίεργο όνομα, δημοσιεύεται το παρακάτω ρεπορτάζ για τη δράση των πρωτοπόρων Μακεδόνων δημοσιογράφων.
Η ζωή και η δράση των δύο Μακεδόνων εκδοτών – δημοσιογράφων
Οι αδερφοί Μαρκίδες Πούλιου από τη Σιάτιστα της Δυτικής Μακεδονίας είναι οι εκδότες της πρώτης σωζόμενης ελληνικής εφημερίδας, δραστήριοι τυπογράφοι, μεγάλοι πατριώτες και στενοί συνεργάτες του Ρήγα Βελεστινλή. Ο πατέρας τους, Μάρκος Πούλιου, εγκαταστάθηκε στη Βιέννη ως έμπορος και από το 1776 πήρε κοντά του τους δυο γιους του, Πούλιο (μικρό όνομα που συνηθιζόταν στη Σιάτιστα) και Γεώργιο. Τα δυο αδέρφια μορφώθηκαν, έμαθαν ξένες γλώσσες, ασχολήθηκαν με το εμπόριο και πήραν την αυστριακή υπηκοότητα.
Ο Πούλιος (ή Πούπλιος) εργάστηκε ως εφοριακός υπάλληλος και ο Γεώργιος ως «εμπορομεσίτης ανατολικών ειδών». Από το 1790 στράφηκαν στην τυπογραφία και την έκδοση βιβλίων. Δούλεψαν στο τυπογραφείο του Ιωσήφ Μπαουμάιστερ, το οποίο ανέλαβαν από το 1792 ως το 1797, οπότε έκλεισε από τις αυστριακές αρχές μετά τη σύλληψη του Ρήγα. Στην εμπορική φίρμα των εκδοτικών επιχειρήσεών τους καθιέρωσαν το όνομα Μαρκίδες, δηλαδή: οι γιοι του Μάρκου.
Το 1790 τα δυο αδέρφια εξέδωσαν την Εφημερίδα, ενώ στο τυπογραφείο τους τύπωσαν πολλά ελληνικά βιβλία. Το 1797 διώχτηκαν ως στενοί συνεργάτες του Ρήγα και τυπογράφοι του επαναστατικού μανιφέστου του. Ο Γεώργιος εξορίστηκε, πήρε άσυλο στη Γαλλία, πήγε στην Αγκώνα, όπου δρούσε κέντρο επαναστατικών πυρήνων με προορισμό την Ελλάδα, και τελικά εγκαταστάθηκε στη Νυρεμβέργη. Πέθανε το 1830 και θάφτηκε σε οικογενειακό τάφο στη γειτονική πόλη Φιρτ.
Ο Πούλιος Μαρκίδης Πούλιου, που βρισκόταν εκτός της αυστριακής επικράτειας όταν συνελήφθη ο αδερφός του, κατέβηκε με μια ομάδα δημοκρατών στην Ιταλία για να τεθεί στην υπηρεσία του Ναπολέοντα και κατέληξε στη Βενετία για να συνεχίσει την εκδοτική του δράση. Επιδίωξε να βγάλει εφημερίδα στην Ιόνιο Πολιτεία, αλλά για την τελευταία φάση της ζωής του δεν υπάρχουν τεκμηριωμένα βιογραφικά στοιχεία.
Το τυπογραφείο τους
Το τυπογραφείο των Μαρκίδων Πούλιου στη Βιέννη ανήκε στον νομοδιδάσκαλο και παιδαγωγό Ιωσήφ Μπαουμάιστερ (Josef Baumeister). Τα δύο αδέρφια εργάστηκαν αρχικά εκεί ως τυπογράφοι, αλλά ανέλαβαν τη διεύθυνσή του από το 1792, όταν ο Μπαουμάιστερ προσλήφθηκε ως οικοδιδάσκαλος των πριγκίπων του αυστριακού θρόνου. Σ΄αυτό το τυπογραφείο τυπώθηκε η Εφημερίς των Μαρκίδων Πούλιου, η πρώτη σωζόμενη εφημερίδα του Νέου Ελληνισμού.
Στην εφταετία 1791-1797, πέρα από την Εφημερίδα, το πρώτο σωζόμενο φύλλο του ελληνισμού, οι Μαρκίδες Πούλιου τύπωσαν στο τυπογραφείο τους 56 ελληνικά βιβλία, αρκετά από αυτά με τη φίρμα του Μπαουμάιστερ. Τα πρώτα χρόνια υπάρχει η εκδοτική ένδειξη Παρά Ιωσήφ Βαουμαϋστέρω και αργότερα Παρά Μαρκίδ. Πούλιου και άλλες συναφείς καταγραφές, όπως Παρά τοις αυταδέλφοις Μαρκίδ. Πούλιου.
Το τυπογραφείο έκλεισε από τις αυστριακές αρχές το 1797, μετά τη σύλληψη του Ρήγα και την αποκάλυψη ότι σ’ αυτό τυπώθηκε το επαναστατικό μανιφέστο του πρωτομάρτυρα της ελληνικής εθνεγερσίας.
Η Εφημερίς
Η Εφημερίς των Μαρκίδων Πούλιου είναι το πρώτο σωζόμενο ελληνικό ειδησεογραφικό φύλλο και αποτέλεσε το δημοσιογραφικό όργανο των Ελλήνων πατριωτών της Βιέννης. Κυκλοφόρησε την παραμονή του 1791 σε ένα δίφυλλο διαστάσεων μικρού βιβλίου (22Χ17 εκ.). Τον δεύτερο χρόνο ως το τέλος της έκδοσής της έβγαινε σε μικρότερο σχήμα (17Χ11 εκ.), και τυπωνόταν σε 8, 12 ή 16 σελίδες. Κυκλοφορούσε δυο φορές την εβδομάδα, Τρίτη και Παρασκευή. Η Εφημερίς έκλεισε μετά τη σύλληψη του Ρήγα: το τελευταίο φύλλο κυκλοφόρησε στις 22 Δεκεμβρίου 1797. Το φύλλο απηχούσε τις ανησυχίες και τις εθνικές προσδοκίες των Ελλήνων της Διασποράς και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σκόρπια φύλλα της Εφημερίδος υπάρχουν σε αρκετές βιβλιοθήκες στην Αθήνα, την Κοζάνη, το Ιάσιο, το Βουκουρέστι και αλλού. Μέχρι στιγμής δεν έχουν εντοπιστεί φύλλα των ετών 1795 και 1796.
Το πρώτο φύλλο της ”Εφημερίδος” των Μαρκίδων Πούλιου που εκδόθηκε την παραμονή του 1791 στη Βιέννη.
Η Εφημερίς δημοσιεύει ειδήσεις και ανταποκρίσεις για τις εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα της εποχής (με έμφαση στη Γαλλία, την Τουρκία και τη Ρωσία) και παρακολουθεί την πολιτική και κοινωνική ζωή σε διάφορες χώρες. Φιλοξενεί επίσης νέα και περίεργα από το πεδίο των επιστημονικών ανακαλύψεων (τηλέγραφος), εμπορικές ειδήσεις, ποιήματα, γυναικεία μόδα, αναγγελίες εκδόσεων, μικρές αγγελίες και άλλα θέματα. Δεν χρησιμοποιεί τίτλους, αλλά κατατάσσει τις ειδήσεις με βάση τη χώρα ή την πόλη προέλευσής τους: Αούστρια, Γαλλία ή Φράντζα, Ιταλία, Λεχία (= Πολωνία), Ρωσσία, Λόντρα ή Λόνδον (=Λονδίνο), Βιέννα, Γιάσι (= Ιάσιο), Μπερλίνι (= Βερολίνο), Παρίσιον κτλ.
Οι πηγές των ανταποκρίσεων είναι κυρίως δημοσιεύματα ξένων εφημερίδων που κυκλοφορούν στη Βιέννη και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Δημοσιεύονται όμως και «ιδιαίτερες ανταποκρίσεις» από την Κωνσταντινούπολη, που αφορούν τα συμβαίνοντα στην Υψηλή Πύλη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η Εφημερίς διέθετε συνδρομητές σε όλη την ορθόδοξη Ανατολή (από τη Βλαχία ως την Κρήτη και από την Κωνσταντινούπολη ως τα Γιάννενα) και σε όλες τις ελληνικές κοινότητες της Ευρώπης.
Οι ειδήσεις της προέρχονται από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τις ελληνικές και βαλκανικές χώρες, τους Ελληνες της Διασποράς και από τις ευρωπαϊκές χώρες. Κυρίως όμως δημοσιεύονται ειδήσεις – ελπιδοφόρα μηνύματα από την επαναστατική Γαλλία, με ευνόητους στόχους για τα ελληνικά πράγματα. Από τα πρώτα φύλλα της η Εφημερίς δημοσίευσε σε συνέχειες τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου της Γαλλικής Επανάστασης
Η γλώσσα της Εφημερίδος είναι η δημοτική της εποχής με πολλούς ιδιωματισμούς, λέξεις της καθαρεύουσας, όρους της εκκλησίας και της διπλωματίας, καθώς και με νεολογισμούς οι οποίοι αποδίδουν έννοιες των ειδήσεων που μεταφράζονται από ξένα φύλλα. Είναι μια εφημερίδα γραμμένη «εις την απλήν ρωμαίικην γλώσσαν», όπως σημειώνουν οι εκδότες της.
.Οι σχέσεις των Μαρκίδων με τον Ρήγα Βελεστινλή
Ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798), συνδέθηκε με τους εκδότες Μαρκίδες Πούλιου από το πρώτο ταξίδι του στη Βιέννη, το 1790, όταν τύπωσε στο τυπογραφείο τους το βιβλίο του Σχολείον των ντελικάτων εραστών. Από το καλοκαίρι του 1796 ως το τέλος του 1797 είχε μόνιμο καθημερινό «στέκι» τα γραφεία της Εφημερίδος τους. Η επιχείρηση των Μαρκίδων Πούλιου είχε αναλάβει την κεντρική πώληση και τη διακίνηση των χαρτών του Ρήγα, ενώ η Εφημερίς δημοσίευε τακτικά αγγελίες για τη «Χάρτα της Ελλάδος».
Στο πατάρι του τυπογραφείου ο Ρήγας με τους Σιατιστινούς αδερφούς και τον πατριωτικό κύκλο λογίων και σπουδαστών της Βιέννης προετοίμαζαν τα επαναστατικά τους σχέδια. Στο τυπογραφείο ο Ρήγας τύπωσε, με συνωμοτικές διαδικασίες, το επαναστατικό μανιφέστο του, ένα πυκνοτυπωμένο μονόφυλλο μεγάλου σχήματος που περιείχε την Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου και τον Θούριο.
Ο τόμος για τους Μαρκίδες Πούλιου που εξέδωσε το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΜ-Θ
Βιέννη, το λίκνο της ελληνικής δημοσιογραφίας
Η Βιέννη, ακμαίο οικονομικό, εμπορικό και πνευματικό κέντρο της κεντρικής Ευρώπης, υπήρξε πόλος έλξης πολλών Ελλήνων καταδιωγμένων και εμπόρων τον 17ο και 18ο αιώνα. Οι απόδημοι Έλληνες ίδρυσαν στη Βιέννη, με κέντρο τις εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Τριάδας, δύο πολυπληθείς και δραστήριες ελληνικές κοινότητες: των οθωμανών υπηκόων και αυτών που είχαν πάρει την αυστριακή υπηκοότητα. Ανέπτυξαν αξιόλογη οργάνωση, ίδρυσαν σχολεία, δημιούργησαν επιχειρήσεις και αναδείχτηκαν σε κορυφαία στελέχη της οικονομικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής στην αυστριακή πρωτεύουσα. Πολλοί λόγιοι και δάσκαλοι του Γένους δίδαξαν και τύπωσαν τα βιβλία τους στη Βιέννη, που θεωρείται «το εργαστήριον της νέας των Γραικών φιλολογίας». Η πόλη υπήρξε επίσης το λίκνο της ελληνικής δημοσιογραφίας, καθώς εκεί τυπώθηκαν οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες του νέου Ελληνισμού.
Οι γαλλικές διακηρύξεις περί ισότητας, δημοκρατίας και ελευθερίας βρήκαν στην αυστριακή πρωτεύουσα πρόσφορο έδαφος. Εκεί τύπωσε ο Ρήγας το επαναστατικό μανιφέστο του, και Έλληνες της Βιέννης ήταν οι πρώτοι συνοδοιπόροι και υποστηρικτές του απελευθερωτικού του οράματος, που κατέληξε στον μαρτυρικό θάνατο του Θεσσαλού εθνεγέρτη.
Στην αυστριακή πρωτεύουσα κυκλοφόρησε το 1784 η πρώτη ελληνική εφημερίδα με εκδότη τον γερμανό νομοδιδάσκαλο Ιωσήφ Μπαουμάιστερ και συντάκτη τον Γεώργιο Βεντότη από τη Ζάκυνθο. Έπειτα από δύο μήνες κυκλοφορίας έκλεισε εξαιτίας πιέσεων των τουρκικών αρχών προς τους Αυστριακούς. Από την έκδοση αυτή δεν έχει σωθεί ούτε ένα αντίτυπο. Γνωρίζουμε την ύπαρξή της έμμεσα και αγνοούμε τον τίτλο της. Έτσι τη δόξα του πρώτου σωζόμενου ελληνικού φύλλου έχει η Εφημερίς των Μαρκίδων Πούλιου, που κυκλοφόρησε από τις 31 Δεκεμβρίου 1790 ως τον Δεκέμβριο του 1797.
Το 1811 κυκλοφόρησε η επόμενη ελληνική εφημερίδα από τον Ιωσήφ Χαλλ και τον Ευφρόνιο Πώποβιτς, με τίτλο Ειδήσεις δια τα Ανατολικά Μέρη. Το 1812 το φύλλο μετονομάστηκε σε Ελληνικό Τηλέγραφο με εκδότη τον Δημήτριο Αλεξανδρίδη. Είναι η μακροβιότερη (ως το 1836) προεπαναστατική εφημερίδα. Προοδευτικό φιλολογικό περιοδικό ήταν ο Ερμής ο Λόγιος. Εκδόθηκε το 1811 στη Βιέννη από τον λόγιο κληρικό Άνθιμο Γαζή και διατηρήθηκε ως την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης με διάδοχους διευθυντές τον Θεόκλητο Φαρμακίδη και τον Κωνσταντίνο Κοκκινάκη. Στη Βιέννη εκδόθηκε και το βραχύβιο περιοδικό Καλλιόπη (1819-1821) του Αθανάσιου Σταγειρίτη.
Στη Βιέννη υπήρχαν αρκετά τυπογραφεία αυστριακών ιδιοκτητών, που τύπωναν ελληνικά βιβλία, όπως του Θωμά Τράτνερ, του Ιωσήφ Μπαουμάιστερ, του Ιωσήφ Κούρτζβεκ και άλλων. Τυπογραφείο ελληνικής ιδιοκτησίας ιδρύθηκε στη Βιέννη το 1791 από τον τυπογράφο Γεώργιο Βεντότη από τη Ζάκυνθο.
Η έκθεση ντοκουμέντων για τους Μαρκίδες Πούλιου στην ΕΣΗΕΜ-Θ
Τον Οκτώβριο του 2007 εγκαινιάστηκε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κάρολο Παπούλια η Έκθεση Ντοκουμέντων για τους Μαρκίδες Πούλιου που οργάνωσε το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΜΘ. Είχα την τιμή, ως αντιπρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος και βασικός διοργανωτής της Έκθεσης, να ξεναγήσω τον Πρόεδρο, ο οποίος μίλησε με θερμά λόγια για την έκθεση, την ιστορία και τις δράσεις της ΕΣΗΕΜ-Θ. Τη σημασία της πρωτοβουλίας του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜ-Θ υπογράμμισε στην προσφώνησή του ο αείμνηστος πρόεδρός του Δημήτρης Γουσίδης λέγοντας: «Επιλέγοντας να αναδείξουμε με την έκθεση που εγκαινιάζετε σήμερα το έργο και τη δράση των δύο εμβληματικών Ελλήνων της διασποράς, των Μακεδόνων αδελφών Μαρκίδων Πούλιου, πιστεύουμε ότι τιμούμε τη βαριά κληρονομιά της ΕΣΗΕΜ-Θ».
Ο Χρίστος Ζαφείρης (δεξιά) ξεναγεί τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κάρολο Παπούλια στην έκθεση Ντοκουμέντων για τους Μαρκίδες Πούλιου. Αριστερά ο αείμνηστος πρόεδρος της ΕΣΗΕΜ-Θ Δημήτρης Γουσίδης.
Είχα την εξαιρετική τύχη και τιμή, μετά από πρότασή μου να τιμηθούν οι πρωτοπόροι Μακεδόνες εκδότες- δημοσιογράφοι, να μου ανατεθεί από το διοικητικό συμβούλιο της ΕΣΗΕΜ-Θ η έρευνα, η συγγραφή των κειμένων και ο συντονισμός των δράσεων για την παρουσίαση στους συναδέλφους και το κοινό της Θεσσαλονίκης των Μαρκίδων Πούλιου. Το στοίχημα των διοργανωτών ήταν να παρουσιαστεί μια έκθεση με αυθεντικά ντοκουμέντα, με αισθητική αρτιότητα, με επιστημονική ακρίβεια και επάρκεια και εύληπτο τρόπο. Σε αυτό το σχήμα συνέτειναν όλες οι ενέργειες, με την ουσιαστική συμβολή του άξιου συναδέλφου και διευθυντή της ΕΣΗΕΜ-Θ Γιάννη Κοτσιφού, του γραφίστα Θανάση Γεωργίου και της μουσειολόγου Ελένης Βρετζάκη της εταιρίας TETRAGON, που είχε αναλάβει την κατασκευή και την εικαστική οργάνωση της έκθεσης στον παλιό χώρο του Μορφωτικού Ιδρύματος στην οδό Μοργκεντάου. Είχε προηγηθεί πολυήμερη έρευνα και αναζήτηση των πολύτιμων εκθεμάτων στις βιβλιοθήκες της Κοζάνης, της Σιάτιστας και της Αθήνας ως τον εντοπισμό αρχειακών εγγράφων στη Βιέννη.
Η Έκθεση Ντοκουμέντων λειτούργησε στην αίθουσα του Μορφωτικού Ιδρύματος από τις 27 Οκτωβρίου ως τις 31 Δεκεμβρίου 2007 και περιελάμβανε δύο τόμους της Εφημερίδος, δεκαεννέα εκδόσεις του τυπογραφείου των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου, αναπαραγωγές αρχειακών εγγράφων που μαρτυρούν την έντονη προσπάθεια των αυστριακών αρχών να λογοκρίνουν την Εφημερίδα και να περιορίσουν την πατριωτική δράση των δύο Ελλήνων της διασποράς, αλλά και ένα από τα ελάχιστα ανά τον κόσμο σωζόμενα πλήρη αντίτυπα της Χάρτας του Ρήγα Βελεστινλή, που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Κοζάνης. Την έκθεση επισκέφτηκαν εκατοντάδες ενδιαφερόμενοι και ξεναγήθηκαν δεκάδες τάξεις μαθητών από πολλά σχολεία της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας. Για το ίδιο θέμα διοργανώθηκε ημερίδα στο συνεδριακό κέντρο της Ένωσης Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Μακεδονίας-Θράκης στις 10 Νοεμβρίου 2007 με τη συμμετοχή ερευνητών της περιόδου του Διαφωτισμού. Η ημερίδα ξεπέρασε τον ενημερωτικό χαρακτήρα και έφερε στο φως νέα στοιχεία που ανανεώνουν το επιστημονικό ενδιαφέρον για το έργο και τη δράση των Μαρκίδων Πούλιου. Οι ανακοινώσεις της ημερίδας και τα κείμενα της έκθεσης, μαζί με φωτογραφίες των εκθεμάτων εκδόθηκαν σε τόμο του Μορφωτικού Ιδρύματος, τιμώντας έτσι με πληρότητα τη μνήμη και τη δράση των πρωτοπόρων δημοσιογράφων.
Για την ιστορία, ως αντιπρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜ-Θ το 2007, εκτός από εισηγητής των πρωτοβουλιών για την ανάδειξη των αδερφών Πούλιου, των πρωτοπόρων μορφών του ελληνικού Τύπου και σπουδαίων αγωνιστών για την ανάσταση του τουρκοκρατούμενου Γένους, ήμουν και ο ”νονός” του ονόματος για το βραβείο ”Μαρκίδες Πούλιου” των δημοσιογράφων της Βόρειας Ελλάδας…
Χ.ΖΑΦ.
Τα κείμενα των κεφαλαίων για τους Μαρκίδες Πούλιου είναι του Χρίστου Ζαφείρη και προέρχονται από τα κείμενα που έγραψε για την Έκθεση Ντοκουμέντων και τον τόμο για τους Μαρκίδες Πούλιου του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜ-Θ. Το κείμενο (συμπληρωμένο) για την έκθεση προέρχεται από σχετική ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Μορφωτικού.