Τέτοιες μέρες με έντονο άνεμο βαρδάρη, πριν από εκατό περίπου χρόνια, στις 18 Αυγούστου 1917, εκδηλώθηκε η μεγαλύτερη πυρκαγιά στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, που κατέστρεψε τον ιστορικό πυρήνα του εντός των τειχών πολεοδομικού συγκροτήματος και αποτέλεσε την αφορμή για την εκ βάθρων πολεοδομική και αρχιτεκτονική αναμόρφωση της πόλης.
Η φοβερή πυρκαγιά άρχισε στις 3.30 το απόγευμα του Σαββάτου 5 Αυγούστου (με το παλιό ημερολόγιο), δηλαδή 18 Αυγούστου, από ένα παλιό σπίτι στην αρχή της οδού Ολυμπιάδος κοντά στο Βαρδάρι. Οι σπίθες της φωτιάς μεταφέρθηκαν σε ξερά χόρτα της αυλής από την πυρά μιας νοικοκυράς που τηγάνιζε μελιτζάνες. Γρήγορα, με τη βοήθεια του άνεμου βαρδάρη, η φωτιά μεταδόθηκε στα γύρω σπίτια και επεκτάθηκε με ταχύτητα στη βορειοδυτική πλευρά της πόλης, με κατεύθυνση προς την παραλία.
Τεράστια καταστροφή
Τα μεσάνυχτα η φωτιά κατέβηκε στην πλατεία Ελευθερίας καταστρέφοντας το εμπορικό κέντρο της πόλης και τη επόμενη μέρα, παρακάμποντας την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, έφτασε στο Ιπποδρόμιο. Στη βορειοδυτική πλευρά σταμάτησε στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου, αφού κατέκαψε 120 εκτάρια (1200 στρέμματα, το 32% της συνολικής έκτασης της Θεσσαλονίκης) με σπίτια, καταστήματα, θρησκευτικά και κοινωνικά ιδρύματα (εκκλησιές τζαμιά και συναγωγές), αφήνοντας άστεγους 72.500 πυροπαθείς (σύμφωνα με τις πρώτες καταγραφές (50.000 Εβραίοι, 12.500 Ορθόδοξοι, 10.000 Μουσουλμάνοι).
Αξίζει να σημειωθεί ότι 9.500 σπίτια, 4.070 καταστήματα και μερικά από τα ιστορικά κτήρια της πόλης καταστράφηκαν ολοσχερώς από τη φωτιά. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, η μονή Αγίας Θεοδώρας και ο ναός του Αγίου Νικολάου, έντεκα τζαμιά, δεκαέξι συναγωγές, οι μισές σχεδόν που υπήρχαν στην πόλη από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των Εβραίων, πολλά σχολεία ξένων αποστολών, το ελληνικό γηροκομείο, καταστήματα και περίφημα ξενοδοχεία (Ιμπέριαλ, Ρώμη, Ξενοδοχείο της Αγγλίας, Σπλέντιντ Παλλάς, οι κινηματογράφοι Πατέ, Ολύμπια, και ‘Εντεν, εργοστάσια, τα τυπογραφεία μεγάλων εφημερίδων, της Νέας Αλήθεας, του Νεολόγου της Αβάντι, της Αβενίρ, οι τράπεζες Οθωμανική και Εθνική κ.α.
ιΗ πυκνή δομηση της πόλης με τα “ξύλινα” σπίτια που σχεδόν κολλούσαν μεταξύ τους με τα σαχνισιά του ορόφου, ο ισχυρός βορειοδυτικός άνεμος, η έλλειψη πυροσβεστικών μέσων και η αδράνεια των συμμαχικών στρατευμάτων, Άγγλων και Γάλλων που βρίσκονταν στην πόλη, συνετέλεσαν στην επέκταση της φωτιάς. Η ιστορική έρευνα καταλογίζει μεγάλες ευθύνες στα συμμαχικά στρατεύματα που αρνήθηκαν να προωθήσουν τα δίκτυα υδροδότησης των στρατοπεδων τους προς το μέτωπο της πυρκαγιάς και να συμμετάσχουν με τα τεχνικά μέσα που διέθεταν στο σβήσιμό της. Μάλιστα, σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες και καταγγελίες θυμάτων, οι ξένοι στρατιώτες αντί να συνδράμουν στην κατάσβεση, επιδόθηκαν στη λεηλασία των περιουσιών από τα σπίτια και τα καταστήματα που εγκατέλειπαν έντρομοι οι ένοικοί τους. Η φωτιά έσβησε στις 11.30 τα μεσάνυχτα της 19ης Αυγούστου, αφού κατέστρεψε ολόκληρο το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, τα καμένα ή η “πυρίκαυστος ζώνη”, όπως πέρασε στα μεταγενέστερα τοπογραφικά και πολεοδομικά σχέδια της πόλης.
Το μεγαλύτερο πλήγμα από τη φοβερή πυρκαγιά δέχτηκε η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, καθώς η φωτιά σάρωσε το μεγαλύτερο μέρος των εβραϊκών κατοικιών της πόλης. Αποτέφρωσε τα τρία τέταρτα των εβραϊκών συνοικιών, ιστορικές συναγωγές, κοινοτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα, σχολεία, καταστήματα και επιχειρήσεις, και άφησε άστεγους πάνω από 52.000 Εβραίους που στεγάστηκαν σε πρόχειρους περιαστικούς συνοικισμούς. Επίσης, η πυρκαγιά κατέστρεψε όλα τα ιστορικά και διοικητικά αρχεία και τις βιβλιοθήκες με σπάνια βιβλία της Κοινότητας. Στη συνέχεια, το 1918, με τον πολεοδομικό αναδασμό και το νέο ρυμοτομικό σχέδιο Εμπράρ στην πυρίκαυστη ζώνη, δεν αποκαταστάθηκαν οι παλιές εβραϊκές συνοικίες, ούτε καν οι ιστορικές συναγωγές, με αποτέλεσμα οι Εβραίοι να εξοβελιστούν οριστικά από το ιστορικό κέντρο της πόλης, το οποίο έχασε τον εβραϊκό χαρακτήρα που διατηρούσε επί αιώνες. Αρκετοί Εβραίοι, εξαιτίας της καταστροφής των επιχειρήσεων και των σπιτιών τους από την πυρκαγιά, προτίμησαν να μεταναστεύσουν στη Γαλλία, την Ιταλία ή την Αμερική.
Η περίθαλψη
Η δύσκολη φάση του δράματος ήταν η επόμενη μέρα της αποτίμησης των ζημιών και της αποκατάστασης των χιλιάδων πυροπαθών, που στεγάστηκαν σε παραπήγματα, σε ανοιχτούς χώρους και σε καταυλισμούς γύρω από την πόλη. Η ανταπόκριση της κυβέρνησης υπήρξε άμεση, παρά τα μεγάλα οικονομικά, κοινωνικά και εθνικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα.
“Η περίθαλψη των πυροπαθών άρχισε αμέσως μετά την πυρκαγιά. Οι ελληνικές αρχές δημιούργησαν παραπήγματα για τη στέγαση 800 οικογενειών. Οι βρετανικές αρχές έστησαν τρεις καταυλισμούς με 1300 σκηνές, όπου στέγασαν 7.000 άστεγους και οι γαλλικές αρχές έστησαν καταυλισμό για 300 οικογένειες, ενώ η Ένωση Γαλλίδων Κυριών μικρότερη κατασκήνωση 100 οικογενειών. Πέντε χιλιάδες άτομα μεταφέρθηκαν δωρεάν με τρένο και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, τον Βόλο και τη Λάρισα. Οι ελληνικές αρχές έστησαν κέντρα διανομής που μοίραζαν δωρεάν ψωμί σε 30.000 άτομα, ενώ ο Αμερικανικός, ο Γαλλικός και ο Αγγλικός Ερυθρός Σταυρός διένειμαν τρόφιμα. Αμέσως μετά τα πρώτα πρόχειρα μέτρα ιδρύθηκε από την κυβέρνηση η Διεύθυνση Θυμάτων Πυρκαϊάς για την περίθαλψη των χιλιάδων πυροπαθών και η κυβέρνηση ενέκρινε σημαντική πίστωση για τις πρώτες ανάγκες” (Στοιχεία από τη wikipidia για την πυρκαγιά του 1917).
Η ανασυγκρότηση
Με απόφαση του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και βασικό συντονιστή τον υπουργό Μεταφορών Αλέξανδρο Παπαναστασίου, συγκροτήθηκε με τη συνεργασία Άγγλων και Γάλλων επιστημόνων και τεχνικών, που υπηρετούσαν στη “στρατιά της Ανατολής”, η Διεθνής Επιτροπή του Σχεδίου Θεσσαλονίκης” με πρόεδρο τον Ερνέστ Εμπράρ, επιστρατευμένο Γάλλο αρχιτέκτονα και πολεοδόμο, που υπηρετούσε εκείνη την εποχή στο Μακεδονικό Μέτωπο. Οι νόμοι για τον ανασχεδιασμό της πόλης συντάχτηκαν σύντομα και ψηφίστηκαν από τη Βουλή το 1918, αλλά οι συνεχείς μεταβολές και τροποποιήσεις ως το 1937, για την εξυπηρέτηση συμφερόντων πλουσίων κατοίκων που είχαν οικόπεδα-φιλέτα, αλλοίωσαν το αρχικό σχέδιο της “νέας” πόλης και το όραμα του Εμπράρ.
Ο φιλόδοξος πολεοδομικός σχεδιασμός της Επιτροπής Εμπράρ, μέσα από τις εθνικές περιπέτειες και την πλημμυρίδα των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής, δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί. Έγιναν αρκετές αλλαγές, ένα μεγαλεπήβολο σύγχρονο πολεοδομικό σχέδιο, αλλά η πόλη δεν μπόρεσε να αξιοποιήσει την ανέλπιστη “ευκαιρία” που της έδωσε η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 – ένας μεγάλος σταθμός στην πολεοδομική και κοινωνική ιστορία της Θεσσαλονίκης. Αλλά για τον ανασχεδιασμό της πόλης, τις κοινωνικές και δημογραφικές ανακατατάξεις, το νέο αρχιτεκτονικό τοπίο, τα πλεονεκτήματα και τα οφέλη, αλλά και τα λάθη, τα μεγάλα συμφέροντα και τις διαστρεβλώσεις που οδήγησαν στη ματαίωση του μοναδικού πολεοδομικού εγχειρήματος που ταλαιπωρούν τη σύγχρονη πόλη, θα τα πούμε σε άλλα σημειώματα.
Χ.ΖΑΦ.
Βασική βιβλιογραφία για την πυρκαγιά και το σχέδιο Εμπράρ
– Καραδήμου Γερόλυμπου Αλέκα, Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002
Παπαστάθης Χαραλ., Ένα υπόμνημα για την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης στα 1917 και την περίθαλψη των θυμάτων, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1978
- Παπαστάθης Χ. – Χεκίμογλου Ε., «Η Θεσσαλονίκη της πυρκαγιάς: 18-19 Αυγούστου 1917», περ.Θεσσαλονικέων Πόλις, τευχ. 11 (Σεπτέμβριος 2003)
- Καραδήμου Γερόλυμπου Αλέκα, Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, έκδοση Δήμου Θεσσαλονίκης 1985-86.
- Γιακουμής Χάρης (επιμ.) , Ερνέστ Εμπράρ 1875-1933: Εικόνες από τη ζωή ενός αρχιτέκτονα: Από την Ελλάδα στην Ινδοκίνα, συλλογικό έργο, εκδ. Ποταμός 2001.
– Πυρκαγιά Θεσσαλονίκης του 1917 στη wikipedia.org/wiki.
Δείτε αυθεντικές κινηματογραφικές εικόνες της πυρκαγιάς από το Κινηματογραφικό τμήμα του Σερβικού στρατού: κινηματογραφιστής ο Mika Mihajlović-Afrika (Jugoslovenska kinoteka,35mm, B&W 10:05). Το σερβικό αρχείο περιήλθε σε ιταλική εταιρία που το συντήρησε και το αξιοποιεί.. Διαθέσιμο στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=AI0MW3_rCm8
