Αγωνιστές και πολιτικοί κρατούμενοι της δικτατορίας μεταπολιτευτικά μπροστά στο κολαστήριο της χούντας, τις φυλακές του Γεντί Κουλέ (Επταπυργίου). Για το ιστορικό της φωτογραφίας και τα πρόσωπα δες στο τέλος του κειμένου για τη χούντα.
Πέρασε μισός αιώνας από τη μαύρη Παρασκευή της 21ης Απριλίου του 1967 όταν μια ομάδα επίορκων μικρομεσαίων αξιωματικών επέβαλε με τα όπλα την στρατιωτική δικτατορία στη χώρα μας. Όμως γενικά δεν δίνεται ιδιαίτερο βάρος στη συλλογή των πληροφοριών από τους αυτόπτες μάρτυρες εκείνης της περιόδου, ενώ με τον χρόνο ξεχνιούνται οι πραγματικοί αγωνιστές και διαστρεβλώνεται ο ρόλος κάποιων φιλοχουντικών ομάδων και συνεργατών της δικτατορίας. Το σύνθημα της λήθης που έπεσε μετά τη μεταπολίτευση δε σημαίνει ότι πρέπει να ξεχαστούν τα ιστορικά γεγονότα, να απαλειφθούν τα αρχεία και τα πραγματικά πεπραγμένα των ανθρώπων της εποχής.
Στο επετειακό σημείωμα δίνουμε ένα συνοπτικό διάγραμμα για την αντιδικτατορική αντίσταση στη Θεσσαλονίκη, η οποία, πρέπει να σημειώσουμε, ήταν μικρή σε αριθμό συμμετοχών σε σχέση με τον πληθυσμό της. Το βάρος το σήκωσαν αντιστασιακές οργανώσεις φοιτητών και πολιτών που ανήκαν στις κεντρώες πολιτικές δυνάμεις, την αριστερά και στο παράνομο τότε κομμουνιστικό κόμμα. Η δεξιά, πλην ελάχιστων φωτεινών εξαιρέσεων, δεν έλαβε μέρος στην αντίσταση, ενώ η πλειονότητα του λαού της πόλης κράτησε ανεκτική και παθητική στάση, αν δεν συνεργάστηκε με τη χούντα. Βέβαια, δεν απαιτούσε κανείς να γίνουν όλοι ήρωες και να έρθουν σε σύγκρουση με το καθεστώς. Υπήρχαν όμως περιθώρια να έδειχναν την αντίθεσή τους προς τη δικτατορία, για παράδειγμα να μην κατακλύζουν τα στάδια με τις φιέστες των χουντικών.
Τα πρωτοσέλιδα των δύο πρωινών εφημερίδων της Θεσσαλονίκης για την εγκαθίδρυση της στρατιωτικής δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967. Οι εφημερίδες κυκλοφόρησαν λογοκριμένες από το καθεστώς ύστερα από τέσσερις μέρες, την Τρίτη 25 Απριλίου.
Αντιδικτατορική δράση
Ωστόσο, η αντιδικτατορική αντίσταση στο βαθμό και τον αριθμό που εκδηλώθηκε έσωσε την τιμή της πόλης, παρόλο που από την πρώτη νύχτα της δικτατορίας συνελήφθησαν εκατοντάδες «χαρακτηρισμένοι πολίτες», στελέχη της Αριστεράς και του Κέντρου που στάλθηκαν εξορία στα ξερονήσια ή κρατήθηκαν με απάνθρωπες συνθήκες στα αστυνομικά τμήματα και σε άλλους χώρους της Θεσσαλονίκης (τμήμα Μεταγωγών, Σέδες κα.).
Από την πρώτη κιόλας μέρα, παρά την επιβολή του στρατιωτικού νόμου που τιμωρούσε σκληρά οποιαδήποτε αντίδραση ή απλή έκφραση πολιτικού φρονήματος, άρχισαν να συγκροτούνται αρκετές αντιστασιακές ομάδες που έκαναν ηχηρό το αντιστασιακό μήνυμα στους αντισυνταγματάρχες. Η αντίσταση εκδηλωνόταν από απλό γράψιμο στους τοίχους και τη ρίψη έντυπων αντιχουντικών συνθημάτων ως την βομβιστική ενέργεια. Η απλή, με τα σημερινά δεδομένα, αναγραφή αντιδικτατορικών συνθημάτων σε τοίχους δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι «δράστες» κινδύνευαν να συλληφθούν και να καταδικαστούν σε βαριές ποινές ή να γαζωθούν εν ψυχρώ από τα όπλα των οργάνων της χούντας που περιπολούσαν τη νύχτα στους δρόμους.
Η πρώτη βομβιστική επίθεση στη Θεσσαλονίκη έγινε από την οργάνωση του Πατριωτικού Μετώπου (ΠΑΜ) το Σεπτέμβριο του 1967, στη διάρκεια των εγκαινίων της ΔΕΘ, παρουσία του αρχιπραξικοπηματία Γιώργου Παπαδόπουλου και κορυφαίων στελεχών της χούντας. Η ανατίναξη του υποσταθμού της ΔΕΗ στην περιοχή Δόξας, δίπλα στο Καυταντζόγλειο, δεν ολοκληρώθηκε, αλλά το ισχυρό μήνυμα έφτασε στους χουντικούς και το λαό με την ολιγόλεπτη διακοπή του ρεύματος στη διάρκεια της τελετής.
Οι πιο γνωστές αντιστασιακές οργανώσεις στη Θεσσαλονίκη ήταν το «Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο», ο «Ρήγας Φεραίος», η «Λαϊκή Πάλη», η «Δημοκρατική Άμυνα», το «Κίνημα της 29ης Μαϊου» κ.ά. Οι πιο δυναμικές οργανώσεις ήταν του ΠΑΜ, με πάνω από εκατό μέλη που συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν στο στρατοδικείο σε τρεις ξεχωριστές δίκες με μεγάλο αριθμό κατηγορουμένων η καθεμιά (δίκες των «41», των «39» και των «17»). Γενικά, μέσα στα πέντε πρώτα χρόνια της χούντας, από το 1967 ως το 1971 πραγματοποιήθηκαν στο στρατοδικείο της Θεσσαλονίκης δώδεκα δίκες στις οποίες καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές φυλάκισης, κάθειρξης και ισόβια πάνω από εκατό μέλη των αντιδικτατορικών οργανώσεων της πόλης.
Αγωνιστές και θύματα
Είναι αδύνατο να παραθέσουμε εδώ τα ονόματα των αγωνιστών που συμμετείχαν στον αντιδικτατορικό αγώνα, καταδικάστηκαν και φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν. Πρέπει όμως να αναφέρουμε τιμής ένεκεν τους δύο καθηγητές του ΑΠΘ, τον Αριστόβουλο Μάνεση και τον Δημήτρη Μαρωνίτη, οι οποίοι σε κατάμεστα με φοιτητές αμφιθέατρα, την τελευταία μέρα πριν από την εκδίωξή τους από το πανεπιστήμιο, έδωσαν παλικαρίσια τις δημοκρατικές υποθήκες τους προς τους φοιτητές και καταδίκασαν ανοιχτά τη χούντα.
Η Θεσσαλονίκη είχε και τα θύματα – μάρτυρες της δικτατορίας που δολοφονήθηκαν από όργανα της χούντας ή πέθαναν από τα βασανιστήρια. Είναι ο Γιώργης Τσαρουχάς, που πέθανε στη διάρκεια βασανιστηρίων από όργανα της χούντας στο κτήριο της ΚΥΠ (το σημερινό Πολεμικό Μουσείο), ο Γιάννης Χαλκίδης που πυροβολήθηκε εν ψυχρώ από αστυνομικούς στη διάρκεια της επιχείρησης σύλληψής τους) και ο Βασίλης Μπεκροδημήτρης (που πέθανε από βασανιστήρια τις πρώτες μέρες του πραξικοπήματος στο αστυνομικό τμήμα Χαριλάου όπου ήταν κρατούμενος). Στους πρώτους νεκρούς της δικτατορίας, συμπεριλαμβάνεται και ο πρόεδρος της ΕΔΑ, ηγετικό στέλεχος της αριστεράς και διακεκριμένος γιατρός, Γιάννης Πασαλίδης, που εκπροσωπούσε επάξια επί χρόνια τη Θεσσαλονίκη στο κοινοβούλιο. Οι δικτάτορες τον συνέλαβαν και του επέβαλαν, λόγω γήρατος, κατ΄οίκον περιορισμό, όπου πέθανε στις 15 Μαρτίοου 1968 σε ηλικία 88 χρόνων.
Υπάρχουν όμως και τα έμμεσα θύματα της δικτατορίας που χάθηκαν νωρίς εξαιτίας των κατατρεγμών, των βασανιστηρίων και της ανηκέστου βλάβης της υγείας τους από την απάνθρωπη μεταχείριση του καθεστώτος, μεταξύ των οποίων ο Θωμάς Βασιλειάδης, ο Νίκος Χλωρός, ο Τάσος Δαρβέρης, ο Νίκος Αικατερινάρης κ.ά. Ανάμεσά τους και ο Κρητικός φοιτητής της Οδοντιατρικής σχολής του ΑΠΘ Νίκος Ρουκουνάκης, ο οποίος αυτοπυρπολήθηκε την πρωτομαγιά του 1971 έξω από την Πολυτεχνική σχολή φωνάζοντας «κάτω η χούντα», ενώ ο θάνατός του αποδόθηκε από τις χουντικές αρχές σε προσωπικά αίτια. Όλα αυτά τα θύματα της δικτατορίας και η δράση τους χρήζουν περαιτέρω έρευνας, μελέτης και μνημοσύνης για να τους αποδοθεί η δέουσα τιμή, η δικαιοσύνη των επιγενομένων και η εσαεί μνήμη.
Δύο από τα θύματα της χούντας. Αριστερά ο πρώην βουλευτής και ηγετικό στέλεχος του ΠΑΜ Γιώργης Τσαρουχάς που πέθανε μετά από βασανιστήρια από χουντικά όργανα στη διάρκεια ανακρίσεων στο κτήριο της ΚΥΠ (σημερινό Πολεμικό Μουσείο). Δεξιά ο Γιάννης Χαλκίδης, μέλος του ΠΑΜ που δολοφονήθηκε εν ψυχρώ από τους αστυνομικούς διώκτες του στην επιχείρηση σύλληψης μελών της αντιστασιακής οργάνωσης.
Απόψεις από τον μόνιμο μουσειακό Χώρο Μνήμης της Αντιδικτατορικής Αντίστασης 1967-1974, που λειτουργεί στο κτήριο του Πολεμικού Μουσείου Θεσσαλονίκης.
Στο πλαίσιο αυτό της διατήρησης της ιστορικής μνήμης, οργανώθηκε από τον Σύνδεσμο Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974 ο Χώρος Μνήμης (με ιστορικές αναφορές, φωτογραφίες και τεκμήρια) του αντιδικτατορικού αγώνα στο Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το οποίο στα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών ήταν άντρο ανακρίσεων και βασανιστηρίων της χούντας. Βέβαια η διατήρηση της συλλογικής μνήμης χρειάζεται ένα Μουσείο Κοινωνικής Ιστορίας της πόλης (με κύριο αντικείμενο τους κοινωνικούς αγώνες στη διάρκεια του 20ού αιώνα στην Θεσσαλονίκη (πυρκαγιά του 1917, εγκατάσταση προσφύγων, “Μάης του ’36”, Κατοχή, Εμφύλιος, Δικτατορία κλπ.), που κατά καιρούς έθεσαν ως πραγματοποιήσιμο και αναγκαίο στόχο παράγοντες του Δήμου, συλλογικών φορέων και φιλέρευνοι πολίτες.
Χ.ΖΑΦ.
Το μισητό σύμβολο της χούντας
Η φωτογραφία με αγωνιστές κατά της χούντας μπροστά στο Γενί Κουλέ
Η φωτογραφία βγήκε δυο μήνες περίπου μετά την πτώση της χούντας, στις 14 Σεπτεμβρίου 1974. Ήταν μια συμβολική εκδήλωση τιμής και μνήμης στο διαβόητο κολαστήριο όπου κρατήθηκαν και βασανίστηκαν πολλοί αγωνιστές κατά της δικτατορίας. Στη φωτογραφία με αγωνιστές κατά της χούντας (αρκετοί από τους οποίους είχαν καταδικαστεί από τα στρατοδικεία σε πολύχρονες ποινές κάθειρξης) είναι δυο κορυφαία στελέχη του αντιδικτατορικού αγώνα, ο Γιώργος Μαγκάκης και ο Γιάγκος Πεσμαζόγλου, που εκείνη την περίοδο ήταν υπουργοί της κυβέρνησης εθνικής ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο πρώτος υπουργός Δικαιοσύνης και ο δεύτερος υπουργός Οικονομικών.
Πριν ανέβουν στις φυλακές Επταπυργίου πήραν μέρος σε μια σεμνή εκδήλωση στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, παρουσία πολλών φοιτητών και καθηγητών, όπου έγινε η ονοματοθεσία της κεντρικής οδού του Πανεπιστημίου σε ”οδός Βαν ντερ Στουλ”. Ο Μαξ Βαν ντερ Στουλ (που πέθανε το 2011) ήταν θερμός φίλος της Ελλάδας και ως υπουργός εξωτερικών της Ολλανδίας εκείνη την περίοδο πρωτοστάτησε στην εκδίωξη των συνταγματαρχών από το Συμβούλιο της Ευρώπης και ενίσχυσε με κάθε τρόπο τον αντιδικτατορικό αγώνα στην Ελλάδα και τους Έλληνες αντιστασιακούς στο εξωτερικό. Σήμερα δεν υπάρχει η οδοσήμανση και η ονοματοθεσία έχει ξεχαστεί παράλληλα με τη λήθη του σπουδαίου φίλου της δημοκρατικής Ελλάδας…
Στη φωτογραφία εικονίζονται, από αριστερά, οι: Κωνσταντίνος Φίλιας, Ανέστης Αναστασιάδης, Παντελής Δέδες, Στέλιος Νέστωρ, Γιώργος Μαγκάκης, Θεοχάρης Παπαμάργαρης, Κώστας Πύρζας, Γιώργος Σιπητάνος, Άκης Μαλτσίδης, Γιάγκος Πεσμαζόγλου, Δημήτρης Ζάννας (δήμαρχος Θεσσαλονίκης που αντικατέστησε τον χουντικό δήμαρχο) και Σωτήρης Δέδες. Από την ομάδα των αντιστασιακών της φωτογραφίας δύο είχαν ”περάσει” από το Γεντί Κουλέ.
Η φωτογραφία και οι πληροφορίες μού δόθηκαν από τον φίλο Κώστα Πύρζα που τον ευχαριστώ θερμά.
Χ.Ζ.