Πενήντα εφτά χρόνια από τη δίκη για τους δολοφόνους του Γρηγόρη Λαμπράκη (1966) και 54 από τη δολοφονία του βουλευτή, το ερώτημα “Ποιος σκότωσε τον Λαμπράκη;” παραμένει αναπάντητο, ενώ νέες εκδοχές για την ταυτότητα των αυτουργών διαφοροποιούν το ως τώρα αποδεκτό σενάριο. Παράλληλα, συνεχίζεται με αδιάπτωτο ενδιαφέρον η επιστημονική προσέγγιση της πολιτικής δολοφονίας και η αρχειακή έρευνα των παρακρατικών μηχανισμών και των πολιτικών παραμέτρων μιας δύσκολης εποχής.
Το 2016 ένας από τους δικαστές που συμμετείχαν στη δίκη Λαμπράκη, ο πρώην αρειοπαγίτης Βασίλειος Λαμπρίδης, στο βιβλίο του “Αναμνήσεις και εκμηστερεύσεις ενός δικαστή” δίνει μια σαφή εικόνα για τα πραγματικά γεγονότα της οργανωμένης από την αστυνομία δολοφονίας και αποκαλύπτει έμμεσες πληροφορίες, σύμφωνα με τις οποίες δράστες της δολοφονίας δεν είναι οι δύο καταδικασθέντες αναβάτες του φονικού τρίκυκλου, αλλά ένας υπομοίραρχος της Χωροφυλακής, ο οποίος φέρεται να χτύπησε τον Λαμπράκη στο κεφάλι με τη λαβή περιστρόφου. Ετσι η παρουσία του τρικύκλου με οδηγό τον Γκοτζαμάνη προβάλλεται ως σκηνοθετημένη για να παρουσιαστεί από τους οργανωτές της η δολοφονία ως τροχαίο ατύχημα!
Οι αποκαλύψεις του Λαμπρίδη, που στηρίζονται σε συνεκτίμηση του ανακριτικού υλικού και σε μεταγενέστερη της δίκης έγγραφη κατάθεση συνεργού της δολοφονίας, προκαλεί νέο κύκλο συζητήσεων με στόχο την εξεύρεση της αλήθειας. Η επιστημονική κοινότητα και το φιλίστορο κοινό περίμενε από το βιβλίο του τότε βασικού ανακριτή και καταλύτη της υπόθεσης, του πρώην Προέδρου της Δημοκρατίας Χρήστου Σαρτζετάκη, μήπως και λύσει μετά από μισό αιώνα έναν κορυφαίο δικαστικό και πολιτικό γρίφο της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Αλλά ούτε και αυτό, που παρουσιάστηκε θριαμβολογικά στη Θεσσαλονίκη, έδωσε απάντηση. Είναι μια επανάληψη του γνωστού ανακριτικού υλικού και κάποιες αναφορές βιογραφικού και ανακρτικού χαρακτήρα του τότε θαρραλέου δικαστή, χωρίς να ρίχνει ούτε μια περαιτέρω αποκαλυπτική αχτίδα στην πολύκορτη υπόθεση.
Εξάλλου, το 2013, το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων οργάνωσε ένα επιστημονικό συνέδριο με τη συμμετοχή ιστορικών ερευνητών, που επιχείρησαν να φωτίσουν σκοτεινές πτυχές του παρακράτους και των πολιτικών παραμέτρων της εποχής, που συσχετίζονται με την πολιτική δολοφονία. Τα πρακτικά της ημερίδας κυκλοφόρησαν σε βιβλίο με τίτλο “Δολοφονία Λαμπράκη, η ιστορική συζήτηση 50 χρόνια μετά” , το οποίο παρουσιάστηκε το 2016 στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης. Η συμπερασματική φράση των παρουσιαστών επιστημόνων ήταν ότι δεν υπάρχουν οριστικά στοιχεία για τους δράστες και τους οργανωτές της πολιτικής δολοφονίας. Όλα είναι ανοιχτά στην ιστορική έρευνα…
Το υπάρχον σενάριο της δολοφονίας Λαμπράκη
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης δέχτηκε δολοφονική επίθεση από παρακρατικούς τις βραδινές ώρες της 22ας Μαϊου 1963, κατά την έξοδό του από την αίθουσα του «Δημοκρατικού Συνδικαλιστικού Κινήματος» στη Θεσσαλονίκη, όπου μίλησε για τον πυρηνικό αφοπλισμό σε εκδήλωση της Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη (το κτήριο υπάρχει ως σήμερα στη βορειοδυτική γωνία της διασταύρωσης των οδών Βενιζέλου και Ερμού). Κατά την είσοδο στην αίθουσα της εκδήλωσης τραμπούκοι προπηλάκισαν τον Λαμπράκη και τραυμάτισαν στο κεφάλι τον βουλευτή της ΕΔΑ Γιώργη Τσαρουχά, ο οποίος μεταφέρθηκε αιμόφυρτος στο νοσοκομείο. Στο χώρο, στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Βενιζέλου, υπήρχαν εκατοντάδες παρακρατικοί και ακροδεξιοί που κινούνταν με άγριες διαθέσεις κατά των ειρηνιστών, αλλά και μεγάλη δύναμη της Αστυνομίας με επικεφαλής τον επιθεωρητή Χωροφυλακής Κων. Μήτσου και άλλους ανώτερους αξιωματικούς. Ο Λαμπράκης μετά την ομιλία του, στις 10 το βράδυ, κατευθύνθηκε με τη συνοδεία του προς το, απέναντι, ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ» όπου διέμενε (το κτήριο υπάρχει ανατολικά από το μνημείο του Λαμπρακη και σήμερα στεγάζει γραφεία). Τότε, ένα τρίκυκλο, «αιφνιδίως εμφανισθέν», κατά την ανακοίνωση της Αστυνομίας, που βγήκε από τη μικρή οδό Σπανδωνή (πεζοδρομημένη σήμερα), έπεσε με ορμή πάνω στον Λαμπράκη και τον έριξε αναίσθητο στο οδόστρωμα. Την τρίκυκλη μοτοσικλέτα οδηγούσε ο Σπύρος Γκοτζαμάνης και στην καρότσα της επέβαινε ο Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης. Ο Λαμπράκης χτυπήθηκε με ρόπαλο στο κεφάλι και τραυματίστηκε θανάσιμα. Το δολοφονικό τρίκυκλο, με τις πλάτες των αστυνομικών, διέφυγε ανενόχλητο και το έγκλημα θα θεωρούνταν «τροχαίο», αν ένας θαρραλέος φίλος της Ειρήνης, ο Μανόλης Χατζηαποστόλου, δεν πηδούσε στην καρότσα για να συλλάβει τους δράστες. Τελικά, μετά από σκληρή πάλη, το τρίκυκλο ακινητοποιήθηκε μακριά από το χώρο της επίθεσης και οι δολοφόνοι συνελήφθησαν από ανυποψίαστο τροχονόμο.
Ο Λαμπράκης διακομίστηκε σε κωματώδη κατάσταση αρχικά στον Ερυθρό Σταυρό στο λιμάνι και στη συνέχεια στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, όπου πέθανε μετά από πέντε μέρες, παρά την προσπάθεια Ελλήνων και ξένων γιατρών να τον κρατήσουν στη ζωή. Η κηδεία του στην Αθήνα μετατράπηκε σε τεράστιο λαϊκό συλλαλητήριο που απαίτησε να βρεθούν οι πραγματικοί δράστες της δολοφονίας και να αποδοθεί Δικαιοσύνη. Χιλιάδες λαού με αισθητή την παρουσία της νεολαίας ακολούθησαν το φέρετρο του αγωνιστή βουλευτή από τη Μητρόπολη ως το Α’ Νεκροταφείο με τα συνθήματα: «Ο Λαμπράκης ζει» και «Κάθε νέος και Λαμπράκης».
Οι αποκαλύψεις της έρευνας
Οι ανακρίσεις που επακολούθησαν με βασικό ανακριτή τον μετέπειτα Πρόεδρο της Δημοκρατίας Χρήστο Σαρτζετάκη και τους εισαγγελείς Δημ. Παπαντωνίου, Στυλ. Μπούτη και Νικ. Αθανασόπουλο, υπό την εποπτεία του εισαγγελέα Παύλου Δελαπόρτα, αποκάλυψαν ότι ο θάνατος του βουλευτή δεν ήταν «τροχαίο ατύχημα» αλλά προμελετημένο πολιτικό έγκλημα, του οποίου οι ρίζες ξεκινούσαν από το μετεμφυλιακό καθεστώς και το παρακράτος του. Πέρα από τους δύο δράστες της δολοφονίας, που ήταν «μαχητικά» μέλη παρακρατικών οργανώσεων, όπως η συμμορία της «Καρφίτσας» του ταγματασφαλίτη φον Ξεν. Γιοσμά, η ανακριτική ομάδα αποκάλυψε πλειάδα συνεργών και ηθικών αυτουργών της δολοφονίας στο χώρο της Αστυνομίας και απήγγειλε κατηγορίες εναντίον ανωτάτων αξιωματικών της Χωροφυλακής στη Θεσσαλονίκη. Τέσσερις από αυτούς συνελήφθησαν και προφυλακίστηκαν για συνέργεια στη δολοφονία και κατάχρηση εξουσίας.
Εκ των υστέρων αποδείχτηκε ότι η παρουσία μεγάλης δύναμης χωροφυλάκων δεν σκόπευε στην προστασία των «Φίλων της Ειρήνης» και του Λαμπράκη, αλλά ήταν η «περιφρούρηση» και η «διευκόλυνση» των αντιφρονούντων και «αγανακτισμένων πολιτών». Αποκαλύφθηκε ότι υπήρχε οδηγία της πολιτικής ηγεσίας της Αστυνομίας, σύμφωνα με την οποία «οι αντισυγκεντρώσεις ήταν αποτελεσματική μέθοδος εξουδετέρωσης των κομμουνιστών». Την τακτική αυτή επιβεβαίωσε στο απολογητικό του υπόμνημα στις δικαστικές αρχές και ο εκ των κατηγορουμένων υπομοίραρχος Εμμ. Καπελώνης ότι «το σχέδιον των αντισυγκεντρώσεων, με ομάδες τρομοκρατών (!) εφηρμόσθη και υπό της Αστυνομίας Θεσσαλονίκης την 22.5.1963». Μετά το έγκλημα, μάλιστα, η τότε κυβέρνηση Κων. Καραμανλή και η ηγεσία της Χωροφυλακής όχι μόνο δεν προχώρησαν σε συστηματική έρευνα για την εξιχνίασή του, αλλά ανέλαβαν μεθοδικά το έργο της «συσκότισης» και της απόκρυψης στοιχείων.
Ενδεικτική είναι η κυβερνητική αντίδραση στις εναντίον της καταγγελίες για «ηθική αυτουργία» στη δολοφονία: «ο διεθνής κομμουνισμός έχει εξαπολύσει μίαν οργανωμένην επίθεσιν εναντίον της Ελλάδος». […] «Συνιστά πράξιν δημαγωγικήν και αντεθνικήν η πολιτική εκμετάλλευσις των γεγονότων της Θεσσαλονίκης, παρόμοια των οποίων είναι δυνατόν να συμβούν εις όλα τα κράτη, και τα πλέον δημοκρατικά, και δεν δημιουργούν ευθύνας δια την κυβέρνησιν, εφ’ όσον δεν δύνανται να ελεγχθούν παρ’ αυτής»(!).
Πέρα από την ανακριτική ομάδα, που άντεξε στις πιέσεις του πολιτικού και παρακρατικού κατεστημένου, σημαντικό ρόλο στις αποκαλύψεις της υπόθεσης έπαιξε η μαχητική αρθογραφία των δημοσιογράφων Γιάννη Βούλτεψη (Αυγή), Γιώργου Ρωμαίου (Βήμα – Νέα)) και Γιώργου Μπέρτσου (Ελευθερία). Σημαντική ήταν και η συμβολή των τοπικών εφημερίδων Μακεδονία και Θεσσαλονίκη. Η δημοσιογραφική έρευνα αποκάλυψε ότι την «αντισυγκέντρωση» οργάνωσαν παρακρατικές οργανώσεις σε συνεργασία με την Αστυνομία.
«Τα ματωμένα ρούχα της Ειρήνης»
Τα ρούχα που φορούσε ο Γρηγόρης Λαμπράκης κατά τη δολοφονία του από παρακρατικούς, στις 22 Μάη 1963, σώθηκαν τυχαία, γιατί χρησιμοποιήθηκαν ως δικαστικό υλικό! Βρέθηκαν φθαρμένα και στοιβαγμένα σε ένα χαρτοκιβώτιο, μαζί με τα ρούχα του Γιώργη Τσαρουχά, το 2010 στα υπόγεια του Δικαστικού Μεγάρου Θεσσαλονίκης καθώς αποτελούσαν πειστήρια για τη «δίκη Λαμπράκη» το 1966. Τα ιστορικά «πειστήρια» παραδόθηκαν στην «Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων Κεν. και Δυτ. Μακεδονίας» που ανέλαβε τη συντήρηση και τη φύλαξή τους. Για λίγους μήνες εκτέθηκαν στο Μουσείο του Μαραθώνιου Δρόμου, στο Μαραθώνα, όπου παρουσιάστηκαν αρκετά προσωπικά αντικείμενα του Γρ. Λαμπράκη, με αφορμή τις εκδηλώσεις για τα 2500 χρόνια της περίφημης μάχης. Το πολύτιμο αυτό εύρημα εκτέθηκε και στην έκθεση του ΚΙΘ, το 2012 αφιερωμένη στους δύο δολοφονημένους βουλευτές, Γρηγόρη Λαμπράκη και Γιώργη Τσαρουχά, και πρόκειται να παραδοθεί στο προτεινόμενο «Μουσείο Κοινωνικής Ιστορίας Θεσσαλονίκης», που είναι ανάγκη να αποκτήσει η πόλη.
Οι πολιτικές επιπτώσεις της δολοφονίας
Η λαϊκή κατακραυγή μετά τις αποκαλύψεις για την εμπλοκή της αστυνομίας και του παρακράτους στη δολοφονία του Λαμπράκη οδήγησε στην παραίτηση της κυβέρνησης της ΕΡΕ, ενώ ο πρωθυπουργός Κων. Καραμανλής εγκατέλειψε την πολιτική και τη χώρα και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου Γεώργιος Παπανδρέου είχε καταγγείλει τον αρχηγό της ΕΡΕ ως «ηθικόν αυτουργόν της δολοφονίας του Γρ. Λαμπράκη». Ο άλλοτε ισχυρός άνδρας της Δεξιάς και εκλεκτός των Ανακτόρων υπήρξε θύμα του πανίσχυρου παρακρατικού μηχανισμού, ο οποίος όμως είχε συγκροτηθεί και αναπτύχθηκε με δική του συγκατάθεση, ανοχή και μεθόδευση.
Συνεχίζοντας τον αγώνα του ειρηνιστή βουλευτή, χιλιάδες νέοι ίδρυσαν την πολιτική οργάνωση «Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη» (ΔΝΛ), που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο πολιτιστικό και πολιτικό κίνημα της δεκαετίας του 1960, ενώ πολλά μέλη της αντιστάθηκαν σθεναρά στην περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Πρόεδρος της ΔΝΛ ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης και γεν. γραμματέας ο Τάκης Μπενάς. Η ΔΝΛ είχε 300 λέσχες σε ολόκληρη τη χώρα με 80.000 μέλη, από τον ευρύτερο προοδευτικό χώρο, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος σε καλλιτεχνικές και κοινωνικές εκδηλώσεις στην ύπαιθρο.
Η πολιτική δολοφονία του Λαμπράκη έγινε μυθιστόρημα από τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό με τίτλο το γράμμα Ζ, παρμένο από το σύνθημα «Ο Λαμπράκης Ζει». Με τον ίδιο τίτλο «Ζ», που στηρίχτηκε στο μυθιστόρημα, η υπόθεση Λαμπράκη έγινε κινηματογραφική ταινία από τον σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά με τους ηθοποιούς Ιβ Μοντάν στο ρόλο του Λαμπράκη και του Ζαν Λουί Τρεντινιάν στο ρόλο του ανακριτή Χρ. Σαρτζετάκη. Η ταινία, με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, είχε τεράστια διεθνή απήχηση στα χρόνια της χούντας, καθώς αποκάλυπτε τους παρακρατικούς μηχανισμούς που οδήγησαν τους δικτάτορες στην εξουσία.
Οι δραματικές εκατό ώρες από τον τραυματισμό του Λαμπράκη ως το θάνατό του αποτυπώθηκαν στην ταινία «Εκατό ώρες του Μάη» από τους σκηνοθέτες Δήμο Θέο και Φώτο Λαμπρινό. Είναι ένα δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ που καταγράφει τις σκοτεινές πτυχές της πολιτικής δολοφονίας.
Ο μαραθωνοδρόμος της Ειρήνης
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης έμεινε στην ιστορία του ειρηνιστικού κινήματος ως «ο μαραθωνοδρόμος της Ειρήνης». Στις 21 Απριλίου 1963 πραγματοποίησε την 1η Πορεία Ειρήνης από τον τύμβο του Μαραθώνα προς την Αθήνα, μετά από απόφαση των ειρηνιστικών οργανώσεων ΕΕΔΥΕ και «Μπέρτραντ Ράσελ». Η κυβέρνηση Καραμανλή, όμως, είχε απαγορεύσει την πορεία και η αστυνομία συνέλαβε εκατοντάδες ειρηνιστές. Τότε ο Λαμπράκης, κάνοντας χρήση της βουλευτικής του ιδιότητας, έκανε τη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης μόνος του! Ξεδίπλωσε ένα μικρό πανό με το διεθνές σύμβολο της ειρήνης που έγραφε «Ελλάς» και κατέβηκε τα σκαλοπάτια του τύμβου του Μαραθώνα.
Με το πανό, κάτω από τις απειλές χωροφυλάκων και παρακρατικών, ο Λαμπράκης περπάτησε μόνος του και με τη συνοδεία ελάχιστων φίλων ως το 14ο χιλιόμετρο της διαδρομής όπου συνελήφθη με διαταγή του εισαγγελέα. Κατά μήκος της διαδρομής χιλιάδες κόσμου χειροκροτούσαν θερμά τον θαρραλέο ειρηνιστή. Προηγουμένως είχαν συλλάβει τους τελευταίους συνοδοιπόρους του, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον ζωγράφο Μίνω Αργυράκη, τους ηθοποιούς Μάνο Κατράκη και Αλέκο Αλεξανδράκη και πολλούς ξένους ειρηνιστές που τους απέλασαν. Ένα μήνα αργότερα ο ειρηνιστής βουλευτής δολοφονήθηκε από το κράτος και το παρακράτος στη Θεσσαλονίκη.
Λίγες μέρες πριν από τη Μαραθώνια πορεία ο Λαμπράκης είχε πάρει μέρος, μαζί με άλλες προσωπικότητες της Αριστεράς, στη μεγάλη αντιπολεμική πορεία του Ολντερμάστεν της Βρετανίας, απ’ όπου έφερε και το πανό της μαραθώνιας πορείας. Οι πορείες ειρήνης που εγκαινίασε ο Λαμπράκης τόνωσαν τα φιλειρηνικά και δημοκρατικά αισθήματα του λαού, έγιναν θεσμός σε όλη την Ελλάδα και χιλιάδες ειρηνιστές περπάτησαν τα επόμενα χρόνια στα βήματά του.
– Ο Λαμπράκης είχε μπει και στο «μάτι» της Φρειδερίκης και των Ανακτόρων, όταν τον Απρίλιο του 1963 στο Λονδίνο ζήτησε από τη βασίλισσα που βρισκόταν εκεί, να δεχτεί την Μπέττυ Μπάρτλετ-Αμπατιέλου, η οποία διεκδικούσε την απόλυση του συζύγου της, πολιτικού κρατούμενου στην Ελλάδα. Η Φρειδερίκη αρνήθηκε να τον δεχτεί και ο Λαμπράκης δήλωσε στον Τύπο ότι αυτή «κυβερνά στην Ελλάδα» και την προειδοποίησε ότι «με την πολιτική της οδηγεί τον θρόνο εις τον όλεθρον». Αυτό προκάλεσε την οργή της Φρειδερίκης που αναφώνησε κάποια στιγμή: «Δεν θα με απαλλάξει κανείς από αυτόν;»…
Η δίκη Λαμπράκη το 1966
Η δίκη των δολοφόνων του Γρηγόρη Λαμπράκη άρχισε τον Οκτώβριο του 1966, όταν την εξουσία ασκούσε μια από τις κυβερνήσεις των «αποστατών» με πρωθυπουργό τον Στέφανο Στεφανόπουλο, ο οποίος στηριζόταν από τους βουλευτές της ΕΡΕ και τους «αποστάτες» της Ένωσης Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου. Η απόφαση, ύστερα από τρίμηνη διαδικασία, βγήκε στις παραμονές του 1967, του μοιραίου έτους της δικτατορίας.
Η ετυμηγορία του Ορκωτού Κακουργιοδικείου Θεσσαλονίκης απογοήτευσε τη δημοκρατική κοινή γνώμη, καθώς οι ένορκοι αποφάνθηκαν ότι δεν υπήρξε πολιτική δολοφονία, αλλά ούτε καν «ανθρωποκτονία εκ προθέσεως», άρα δεν υπάρχουν ούτε ηθικοί αυτουργοί ούτε συνεργοί στο έγκλημα!.. Kαταδικάστηκαν μόνο οι φυσικοί αυτουργοί: ο Σπ. Γκοτζαμάνης σε φυλάκιση 11 χρόνων για βαριές σωματικές κακώσεις και ο Εμμ. Εμμανουηλίδης σε φυλάκιση 8,5 χρόνων για συνέργεια. Τους αναγνωρίστηκαν τα ελαφρυντικά του «προτέρου εντίμου βίου» και ότι «δεν εκινήθησαν εις την πράξιν των από ταπεινά ελατήρια». Το δικαστήριο διέταξε να επιστραφεί στον ιδιοκτήτη του και το τρίκυκλο που είχε κατασχεθεί μετά τη βάρβαρη επίθεση κατά του Γρ. Λαμπράκη.
– Αθωώθηκαν όλοι οι κατηγορούμενοι αξιωματικοί Χωροφυλακής (Κων. Μήτσου, υποστράτηγος, Ευθ. Καμουτσής, συνταγματάρχης, Κων. Δόλκας, αντισυνταγματάρχης, Μιχ. Διαμαντόπουλος, αντισυνταγματάρχης Δημ. Σέττας, ταγματάρχης, Τρυφ. Παπατριανταφύλλου, μοίραρχος), που κατηγορούνταν για «παράβαση καθήκοντος». Το δικαστήριο, με μια πρωτοφανή για τα δικαστικά χρονικά απόφαση, απάλλαξε από κάθε ευθύνη τους αξιωματικούς όχι μόνο για την τέλεση της ανθρωποκτονίας αλλά και για την απλή παράβαση καθήκοντος! Αθωώθηκαν, επίσης, ο «φον» Ξεν. Γιοσμάς (καταδικασμένος για δοσιλογισμό στην Κατοχή) και ο υπομοίραρχος Εμμ. Καπελώνης, που κατηγορούνταν για «ηθική αυτουργία». – Καταδικάστηκαν σε ολιγόμηνη φυλάκιση μόνο 10 από τους 24 κατηγορούμενους για την αντισυγκέντρωση με την κατηγορία της «διατάραξης της κοινής ειρήνης».
«Το σύμφυρμα κλεφτών, βιαστών, δοσιλόγων και κάθε είδους κακοποιών», που είχε εμπλακεί στην υπόθεση της δολοφονίας, όπως χαρακτήρισε τους κατηγορούμενους ο εισαγγελέας της έδρας Παύλος Δελαπόρτας, με την ετυμηγορία των ενόρκων αποδόθηκε καθαρό στην κοινωνία. «Το φως εξαντλημένης λυχνίας», όπως χαρακτήρισε ο ίδιος την ομόφωνη απόφαση των ενόρκων, απέκλεισε κάθε δυνατότητα να γίνει αναίρεση κατά της απόφασης.
Οι φυσικοί αυτουργοί απολύθηκαν από τις φυλακές στη διάρκεια της δικτατορίας, ενώ οι παράγοντες της πολιτικής αγωγής (μάρτυρες και συνήγοροι) εξορίστηκαν και ο ανακριτής Χρ. Σαρτζετάκης απολύθηκε από το δικαστικό σώμα, συνελήφθη και φυλακίστηκε από τη χούντα. Η τρίμηνη ακροαματική διαδικασία και οι μεταγενέστερες έρευνες απέδειξαν ότι ο θάνατος του Λαμπράκη ήταν πολιτική δολοφονία και ότι τα επεισόδια οργανώθηκαν βάσει σχεδίων από τη Χωροφυλακή. Η δολοφονία του Λαμπράκη ήταν ένας ακόμη κρίκος στην προετοιμασία της απριλιανής δικτατορίας.
Επιστημονική καριέρα και αγωνιστική δράση
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης γεννήθηκε στην Κερασίτσα Αρκαδίας το 1912 και ήταν το δέκατο τέταρτο παιδί από τα δεκαοχτώ της οικογένειας. Τελείωσε το Γυμνάσιο Τρίπολης και μια Εμπορική σχολή στον Πειραιά πριν δώσει επιτυχείς εξετάσεις το 1933 στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του και το 1950 εκλέχτηκε υφηγητής Μαιευτικής-Γυναικολογίας στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. Στα χρόνια της Κατοχής πήρε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Ίδρυσε την «Ένωση των Ελλήνων Αθλητών» το 1943 και διοργάνωνε με άλλους αθλητές αγώνες, διαθέτοντας τα έσοδα από τις διοργανώσεις σε λαϊκά συσσίτια.
Από τα εφηβικά του χρόνια ασχολήθηκε με τον αθλητισμό και διακρίθηκε ως πρωταθλητής Ελλάδας και βαλκανιονίκης στο άλμα εις μήκος, αλλά και στα αγωνίσματα των 100 και 200 μ., κατά την περίοδο 1934-1940. Κέρδισε δώδεκα πρώτες βαλκανικές νίκες, πήρε δέκα φορές τον τίτλο του πανελληνιονίκη, συμμετείχε στην Ολυμπιάδα του Βερολίνου το 1936, όπου κατετάγη 11ος, και πήρε την 4η θέση στους παγκόσμιους φοιτητικούς αγώνες του 1937 στο Παρίσι. Κατείχε για 21 χρόνια (1938-1959) το πανελλήνιο ρεκόρ στο άλμα εις μήκος (7,37 μ.). Είναι χαρακτηριστικό της αθλητικής του δυναμικής και εμβέλειας ότι στη Βαλκανιάδα του 1939 αναδείχτηκε πρωταθλητής σε τέσσερα αγωνίσματα: στο άλμα εις μήκος με 7.35 μ., στο τριπλούν με 14,19 μ., στα 100 με χρόνο 11΄΄ και στα 200 μ. με 22΄΄!.
Δραστηριοποιήθηκε στο διεθνές ειρηνιστικό κίνημα και με δική του πρωτοβουλία ιδρύθηκε η «Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη» (ΕΕΔΥΕ) της οποίας διετέλεσε αντιπρόεδρος. Το 1961 εκλέχτηκε βουλευτής Πειραιά ως συνεργαζόμενος με το ΠΑΜΕ, εκλογικό σχήμα της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ).
Στις 22 Μαΐου 1963, κατά την εκδήλωση που οργάνωσε η «Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη» στη Θεσσαλονίκη τραυματίστηκε θανάσιμα από τους παρακρατικούς τραμπούκους.. Πέθανε πέντε μέρες αργότερα στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη συγκλόνισε το πανελλήνιο και την παγκόσμια κοινή γνώμη. Προκάλεσε έντονες λαϊκές αντιδράσεις, πυροδότησε εξελίξεις που σημάδεψαν ανεξίτηλα την κατοπινή πολιτική ζωή της χώρας. Ο θάνατός του έγινε η αφορμή για να γεννηθεί ένα από τα μαζικότερα πολιτικά-πολιτιστικά κινήματα νεολαίας, οι «Λαμπράκηδες».
Χ.ΖΑΦ. (τροποποίηση-συμπλήρωση: Μάης 2020)
Επίγραμμα για τον Λαμπράκη
Έπεσε ο μέγας δρυς της γης, σε μέγα αγώνα,
πουλιά και φύλλα στάθηκαν στον ουρανό.
Η Ελλάδα τον εκράτησε στα δυο τους γόνα,
στο βαθυπόρφυρο του Μάη εσπερινό.
Κι ενώ από τους πόρους της η οργή της αίμα ιδρώνει,
τινάζεται όλη ανάμεσα στον άγιο λαό
κι ολόρθη τον υψώνει, μεσιανό καδρόνι,
ψηλά στο θόλο, στης Ειρήνης το ναό.
Γιάννης Ρίτσος
Αθήνα, 27 Μαϊου 1963
* Δείτε τo δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ για την υπόθεση Λαμπράκη των σκηνοθετών Δήμου Θέου και Φώτου Λαμπρινού “Εκατό ώρες του Μάη” σε δύο μέρη.Το δεύτερο μέρος της ταινίας εδώ.
