Στο πέρασμα του χρόνου, από τα τέλη του 15ου αιώνα που χτίστηκε από τους Τούρκους μέχρι σήμερα, ο Λευκός Πύργος στέγασε ποικίλες χρήσεις και ετερόκλητες λειτουργίες. Η πρώτη χρήση του ήταν αμυντικός πύργος με κανόνια, μετατράπηκε σε σκληρή φυλακή, χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό κέντρο διαβιβάσεων και αεράμυνας, φιλοξένησε αρχαιολογική συλλογή, έγινε μετεωρολογικός σταθμός, στέγη ναυτοπροσκόπων, μουσική μπουάτ και σήμερα διαδραστικό μουσείο της πόλης.
Η πιο περίεργη όμως χρήση του ήταν στα χρόνια του Α’ Παγκόσμιου πολέμου από τα συμμαχικά στρατεύματα του Μακεδονικού Μετώπου. Τότε (1915-1918) ο Λευκός Πύργος στέγαζε το κέντρο διαβιβάσεων και την αεράμυνα των Συμμάχων, του αγγλικού και του γαλλικού στρατού. Το παράλιο φρούριο με τους συμπαγείς τοίχους ήταν άτρωτο σε τυχόν εχθρικές αεροπορικές επιδρομές, ενώ λόγω της στρατηγικής του θέσης στον Θερμαϊκό ήταν το καλύτερο σημείο για την παρακολούθηση των εχθρικών δυνάμεων.
Στις άσωτες ώρες οι Αγγλοι στρατιωτικοί του ναυτικού που εκτελούσαν υπηρεσία στον Πύργο, για να σπάνε τη μονοτονία αλλά και να έχουν φυσικά συμπληρώματα στην κονσερβοποιημένη στρατιωτική τροφή τους, έτρεφαν στην ταράτσα του μνημείου κότες για αυγά και καλλιεργούσαν μαρούλια και άλλα κηπευτικά! Φωτογραφίες, είτε στρατιωτικών είτε της στρατιωτικής φωτογραφικής υπηρεσίας, που διασώθηκαν και φυλάσσονται στην πλούσια φωτοθήκη του Βρετανικού Μουσείου των Πολέμων στο Λονδίνο, επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές…
Οι Άγγλοι ναύτες των Συμμαχικών Δυνάμεων που χρησιμοποιούσαν τον Πύργο ως κέντρο διαβιβάσεων και παρατηρητήριο στη διάρκεια του Α΄Παγκόσμιου καλλιεργούσαν στην ταράτσα του μνημείου λαχανικά!
‘Ενα ιστορικό κοντάρι για την ελληνική σημαία
Μόλις η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε στις 26 Οκτωβρίου 1912, στην κορυφή του Λευκού Πύργου υψώθηκε η ελληνική σημαία. Για να φαίνεται όμως από παντού και να κυματίζει περήφανα, οι αρχές αναζήτησαν ένα ψηλό κοντάρι. Τότε βρήκαν το καταλληλότερο και το έστησαν ως ιστό της σημαίας της πόλης στον Πύργο. Ήταν το κεντρικό κατάρτι από το μισοβυθισμένο έξω από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης τουρκικό θωρηκτό “Φετχί Μπουλέντ”, το οποίο είχε τορπιλλίσει ο θρυλικός πλοίαρχος Νικόλαος Βότσης με το περίφημο τορπιλλοβόλο Τ-11 μια βδομάδα νωρίτερα, στις 18 Οκτωβρίου 1912. Το ιστορικό κοντάρι έγινε και κεραία του σταθμού ασυρμάτου που έστησε στον Πύργο μετά την κατάληψη της πόλης το ελληνικό Ναυτικό. Με αυτήν τη κεραία του Ναυτικού, το Μάρτιο του 1927, ο πρωτοπόρος ραδιοφωνατζής Χρίστος Τσιγγιρίδης πραγματοποίησε την πρώτη ραδιοφωνική εκπομπή στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα…
. Κατά τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο οι βρετανοί στρατιωτικοί χρησιμοποίησαν έναν όροφο του Λευκού Πύργου για τη φύλαξη αρχαιοτήτων από αρχαιολογικές εργασίες στην περιοχή Θεσσαλονίκης. Τα επόμενα χρόνια, και για έξι σχεδόν δεκαετίες, μέχρι και το 1983, ο Λευκός Πύργος χρησιμοποιήθηκε κατά σειρά ως χώρος εγκατάστασης της αεράμυνας της πόλης, ως εργαστήριο Μετεωρολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ως έδρα των συστημάτων Ναυτοπροσκόπων της πόλης.
Κατά τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο και τη Γερμανική κατοχή, για λόγους προστασίας από τις αεροπορικές επιδρομές, η εξωτερική επιφάνεια του Λευκού Πύργου καλύφθηκε με διάφορες ζωγραφικές παραστάσεις για να … παραπλανούνται τα αεροπλάνα στις επιχειρήσεις βομβαρδισμού της πόλης (Η Θεσσαλονίκη βομβαρδίστηκε από ιταλικά αλλά και από… συμμαχικά (βρετανικά) αεροπλάνα!
Ο Λευκός Πύργος τη περίοδο της Γερμανικής κατοχής
Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η 9η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αναστήλωσε το μνημείο και το συντήρησε με σκοπό να στεγάσει μια μόνιμη έκθεση αφιερωμένη στη βυζαντινή περίοδο της πόλης, με την ευκαιρία του εορτασμού το 1985 για τα 2.500 χρόνια από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης. Η άρτια αναστήλωση και μετατροπή του πύργου σε εκθεσιακό χώρο βραβεύτηκε το 1988 από τη Europa Nostra, ένας ευρωπαϊκός φορέας κύρους για την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Το 2008 οργανώθηκε από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στους έξι ορόφους του Λευκού Πύργου η αξιόλογη μόνιμη έκθεση, με αυθεντικά αντικείμενα, φωτογραφίες και ηλεκτρονικές οθόνες, που δείχνει την ιστορική και πολιτισμική πορεία της Θεσσαλονίκης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Οχυρωματικό έργο και “Πύργος του Αίματος”
Μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης (1430), οι Οθωμανοί έκαναν σημαντικές οχυρωματικές παρεμβάσεις στα βυζαντινά τείχη της πόλης, προκειμένου να προσαρμοστούν στις νέες τεχνικές άμυνας που επέβαλε το πυροβόλο, το νέο ισχυρό όπλο της εποχής. Τα οθωμανικά βασικά οχυρωματικά έργα είναι ο Λευκός Πύργος, ο Πύργος του Τριγωνίου ή της Αλύσεως στην Άνω πόλη και το Φρούριο του Βαρδαρίου (Τοπ Χανέ).
Το προτείχισμα του Λευκού Πύργου
Ο κυκλικός Λευκός Πύργος, συνολικού ύψους 33,9 μ., χτίστηκε στο τέλος του 15ου αιώνα στη θέση παλιότερου τετράγωνου βυζαντινού πύργου. Έχει έξι ορόφους με αντίστοιχες μεγάλες αίθουσες που συνδέονται μεταξύ τους με περιμετρικό κλιμακοστάσιο. Ήταν ο νοτιοανατολικός γωνιακός πύργος των τεχών της πόλης, αλλά μετά την κατεδάφιση του παραθαλάσσιου και του ανατολικού τείχους στα τέλη του 19ου αιώνα, ο ιστορικός πύργος φαντάζει σήμερα σαν να ήταν αυτόνομο φρούριο.
Το μνημείο, που έχει στερεωθεί και αναστηλωθεί υποδειγματικά μετά τους σεισμούς του 1978, αποτελεί το αρχιτεκτονικό έμβλημα της Θεσσαλονίκης. Είναι συνδεμένο με θρύλους και με διάφορα ονόματα στη μακρόχρονη ιστορία του, όπως «φρούριο της Καλαμαριάς» και «πύργος των Γενιτσάρων». Στους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας ο Λευκός Πύργος ήταν διαβόητη φυλακή και τόπος εκτελέσεων, γι’ αυτό είχε την ονομασία «Πύργος του αίματος» (Kanli Kule). Η φοβερή φυλακή καταργήθηκε και βάφτηκε με ασβέστη εξωτερικά το 1890, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της πόλης από την οθωμανική διοίκηση, και έκτοτε λέγεται «Λευκός Πύργος».
Ο περίβολος γύρω από τον Λευκό Πύργο κατεδαφίστηκε το 1911.
Γύρω από τον πύργο είχε χτιστεί στα 1535-36 ένας χαμηλός πολυγωνικός περίβολος με πύργους στις γωνίες, που είχε πυροβολεία και θυρίδες κανονιών προς τη θάλασσα. Το προτείχισμα αυτό του πύργου κατεδαφίστηκε το 1911 για να διευρυνθεί η προκυμαία. Μια σύγχρονη πέτρινη κατασκευή γύρω από το μνημείο δείχνει την έκταση και το σχέδιο που είχε αυτός ο περίβολος του Λευκού Πύργου.
Διαδραστικό Μουσείο της πόλης Θεσσαλονίκης
Η έκθεση του Μουσείου του Λευκού Πύργου παρουσιάζει με ψηφιακά μέσα και με συνοπτικό τρόπο όψεις της διαχρονικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης. Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να πραγματοποιήσουν ένα γοητευτικό ταξίδι στον χρόνο από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης έως και το πρόσφατο παρελθόν της, με συνοδεία τους ήχους, την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, το πνεύμα, τους ανθρώπους και τις γεύσεις της πόλης.
Οι θεματικές ενότητες, που αναπτύσσονται στους πέντε ορόφους του μνημείου, αναφέρονται στις μεταμορφώσεις της πόλης, σε σημαντικές στιγμές της ιστορίας της, στην εμπορική της θέση ως σταυροδρόμι χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, στους κατοίκους της, στην πνευματική και πολιτιστική ζωή της, στη γαστρονομική ιστορία της.
Οι πληροφορίες παρουσιάζονται, κατά κύριο λόγο, μέσα από ένα σύνολο εφαρμογών εικόνας και ήχου, με τη μορφή προβολών, παρουσίασης βίντεο και διαφανειών, ηχητικών ντοκουμέντων και πολυμεσικών εφαρμογών σε οθόνες αφής, που συνδυάζονται αρμονικά με τον περιορισμένο αριθμό αρχαίων αντικειμένων που εκτίθενται. Σύμφωνα με ειδική μελέτη, ο αριθμός επισκεπτών που θα βρίσκονται ταυτόχρονα στο μνημείο δεν μπορεί να υπερβαίνει τους 70, προκειμένου να διατηρούνται οι κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας.
Χ.ΖΑΦ.