Τα τρένα του θανάτου: Θεσσαλονίκη – Άουσβιτς-Μπιρκενάου, Μάρτιος 1943

Στις 15 Μαρτίου 1943 έφυγε το πρώτο τρένο με μελλοθάνατους Εβραίους από τον παλιό σιδηροδρομικό Θεσσαλονίκης. Οι ναζί το φόρτωσαν ασφυκτικά με ηλικιωμένους, γυναίκες και παιδιά, που είχε για προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς – Μπιρκενάου στην Πολωνία. Ακολούθησαν ως τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου άλλες 18 σιδηροδρομικές αποστολές με 45.620 Εβραίους, δημότες της Θεσσαλονίκης, που το σύνολό τους σχεδόν εξοντώθηκε στα φοβερά ναζιστικά κρεματόρια.

Κατά την απογραφή του Οκτωβρίου του 1940 ο συνολικός εβραϊκός πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης ήταν 48.965 άτομα. Οι Εβραίοι που ζούσαν στα όρια του Δήμου Θεσσαλονίκης ήταν 46.265 και αντιπροσώπευαν το 20% του πληθυσμού του Δήμου που ανέρχονταν σε 179.481 άτομα (78% χριστιανοί Ορθόδοξοι και 2% άλλων θρησκευτικών ομάδων). Με την εισβολή των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη, στις 9 Απριλίου 1941, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Οι Γερμανοί ναζί επέβαλαν σκληρά διοικητικά μέτρα, έπαψαν τις διοικήσεις τους, επίταξαν τα εβραϊκά κτήρια, λεηλάτησαν τις βιβλιοθήκες, τις συναγωγές και γενικά τις εβραϊκές περιουσίες, απέλυσαν τους Εβραίους υπαλλήλους του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, υποχρέωσαν το δημοτικό συμβούλιο της πόλης να αλλάξει τις ονομασίες δρόμων που είχαν εβραϊκά ονόματα.

Το «Μαύρο Σάββατο» και οι δωσίλογοι

Στις 11 Ιουλίου του 1942, το «Μαύρο Σάββατο» όπως πέρασε στην εβραϊκή μνήμη, οι Γερμανοί συγκέντρωσαν στην πλατεία Ελευθερίας 9.000 άνδρες ηλικίας 18-45 χρόνων, προκειμένου να επιλέξουν ομάδες για καταναγκαστική εργασία, και τους υπέβαλαν σε φοβερά μαρτύρια και εξευτελισμούς επί ώρες μέσα στην καλοκαιρινή ζέστη. Η καταγραφή του «εργατικού δυναμικού», για λογαριασμό των γερμανικών τεχνικών εταιρειών Muller και Todt, συνεχίστηκε για τρεις μέρες. Οι περισσότεροι στάλθηκαν σε οδικά έργα και μεταλλεία, όπου επικρατούσαν άθλιες συνθήκες, με αποτέλεσμα πολλοί να χάσουν τη ζωή τους. Τον Οκτώβριο του 1942, η εβραϊκή κοινότητα υπέγραψε με τη γερμανική διοίκηση πρωτόκολλο εξαγοράς της καταναγκαστικής εργασίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, με αντίτιμο δύο δισεκατομμύρια δραχμές, που καταβλήθηκε σε τρεις δόσεις.

Πριν από την επιχείρηση εκτόπισης, τον Μάρτιο του 1943, με εντολή των Γερμανών ιδρύθηκε η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ), για την καταγραφή της εβραϊκής περιουσίας και τον διορισμό «μεσεγγυούχων» χριστιανών για τη διαχείρισή της. Τυπικά οι περιουσίες (2.300 επιχειρήσεις και 12.000 περίπου διαμερίσματα) μεταβιβάστηκαν στο ελληνικό δημόσιο, αλλά στην πραγματικότητα η διαχείρισή της πέρασε στα γερμανικά χέρια και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Τα πλούσια καταστήματα παραχωρήθηκαν σε διαβόητους δωσίλογους (όπως ο Γεώργιος Πούλος και ο Λάσκαρης Παπαναούμ), οι οποίοι πλούτισαν με τη λεηλασία και το ξεπούλημα των εμπορευμάτων τους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η εβραϊκή περιουσία ανερχόταν σε 18 εκατομμύρια χρυσές λίρες ή 1,5 δις ευρώ. Το 1945, με αναγκαστικό νόμο, η ελληνική κυβέρνηση υποχρέωσε τους μεσεγγυούχους να παραδώσουν τις περιουσίες στους νόμιμους δικαιούχους, αλλά η αδυναμία διεκδίκησης λόγω του Ολοκαυτώματος, η γραφειοκρατία και ο επερχόμενος εμφύλιος πόλεμος δεν έφεραν την ποθητή δικαίωση.

Οι μακάβριες σιδηροδρομικές αποστολές

Τον Φεβρουάριο του 1943 η Επιτροπή Ρόζενμπεργκ με επικεφαλής τους αξιωματούχους ναζί Αλόις Μπρούνερ (Alois Brunner) και Ντίτερ Βισλιτσένι (Dieter Wisliceny) οργάνωσαν τις εκτοπίσεις των Εβραίων στα στρατόπεδα εξόντωσης, αφού τους περιόρισαν σε γκέτο στις συνοικίες τους και τους υποχρέωσαν να κρεμούν στο πέτο το «κίτρινο αστέρι» για να μην αποδράσουν. Σύμφωνα με στοιχεία των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους, από τον Μάρτιο έως τον Αύγουστο του 1943 μεταφέρθηκαν με 18 σιδηροδρομικές αποστολές από τη Θεσσαλονίκη στα ναζιστικά στρατόπεδα 45.620 Εβραίοι, ενώ τα αρχεία του στρατοπέδου Άουσβιτς-Μπιρκενάου ανεβάζουν τον αριθμό στις 48.223 άτομα. Εξάλλου, σύμφωνα με νεότερες έρευνες, οι Εβραίοι που μεταφέρθηκαν σιδηροδρομικώς στο στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου έφταναν τις 43.850 άτομα. Από αυτούς οι 37.387 δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς-Μπιρκενάου και πολλοί από τους υπόλοιπους πέθαναν στο στρατόπεδο. Με μια ακόμη αποστολή στάλθηκαν στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν άλλοι 441 Εβραίοι της πόλης που είχαν και ισπανική υπηκοότητα.

Παρόμοια ατμομηχανή (σύμφωνα με αναφορές επιζώντων Εβραίων) των συρμών που μετέφεραν Εβραίους από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό στο Άουσβιτς (πάνω) και ο Χάινς Κούνιο, ένας από τους τελευταίους επιζώντες Θεσσαλονικείς Εβραίους του Άουσβιτς, μπροστά σε ένα από τα παλιά βαγόνια των τρένων του θανάτου (κάτω).  

Οι Εβραίοι – δημότες της πόλης, που χάθηκαν στα κρεματόρια, αποτελούσαν το 20% περίπου του συνολικού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Πριν από τη μαζική εκτόπισή τους, πολλοί Εβραίοι κατόρθωσαν να φύγουν από την πόλη και εντάχθηκαν σε αντιστασιακές οργανώσεις, ενώ άλλοι διέφυγαν με ψεύτικες ταυτότητες σε ασφαλή μέρη. Λόγω της μυστικής διαδικασίας, ο αριθμός των διασωθέντων Εβραίων αυτής της κατηγορίας δεν είναι εξακριβωμένος. Έχουν καταγραφεί επίσημα 105 αντιστασιακοί Εβραίοι της πόλης, πολλοί από τους οποίους είχαν πολεμήσει στο Αλβανικό μέτωπο κατά των Ιταλών. Από αυτούς 24 σκοτώθηκαν σε επιχειρήσεις της ελληνικής αντίστασης, ενώ 25 έχουν εκτελεστεί ως όμηροι από τους Γερμανούς.

Πρέπει να τονιστεί ότι διαβήματα προς τις Αρχές κατοχής, προκειμένου να σταματήσουν οι αποστολές Εβραίων στα στρατόπεδα, έκαναν ο μητροπολίτης των Ορθόδοξων χριστιανών της πόλης Γεννάδιος, το σωματείο αναπήρων πολέμου, δικηγόροι και νομικοί της Θεσσαλονίκης, αλλά η διαμαρτυρία των Θεσσαλονικέων δεν είχε δημόσιο και μαζικό χαρακτήρα. Το κορυφαίο διάβημα για να μπει τέλος στην επιχείρηση εξόντωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης έκαναν τον Μάρτιο του 1943 ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός μαζί με 30 προέδρους οργανώσεων και ιδρυμάτων, με θαρραλέο έγγραφό τους προς τις Αρχές κατοχής και τον πρωθυπουργό της κατοχικής κυβέρνησης.

Δείκτης μνήμης στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό για τους Εβραίους που στάλθηκαν με τη βία από τους Γερμανούς κατακτητές στα ναζιστικά κρεματόρια την άνοιξη του 1943.

Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου

Είχε προηγηθεί η καταστροφή του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου με τους 300.000 περίπου τάφους που εκτεινόταν σε έκταση 324.000 τ.μ. έξω από τα ανατολικά τείχη της Θεσσαλονίκης,στην περιοχή της Πανεπιστημιούπολης. Η «τελική λύση» δόθηκε το 1942 από τις γερμανικές Αρχές κατοχής σε συνεργασία και συνενοχή με τις δωσίλογες ελληνικές τοπικές Αρχές. Μέσα σε λίγες εβδομάδες, μετά την επίσκεψη στο κοιμητήριο του πολιτικού συμβούλου της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλονίκης Μαξιμίλιαν Μέρτεν, από τον Δεκέμβριο του 1942 έως τον Φεβρουάριο του 1943, πολυπληθή συνεργεία κατέστρεψαν τους τάφους. Οι ταφόπλακες, τα μάρμαρα και τα τούβλα του ιστορικού νεκροταφείου διασκορπίστηκαν σε ολόκληρη την πόλη και χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό στην οδική πλακόστρωση, την κατασκευή πεζοδρομίων και την ανέγερση οικοδομών! Εκατοντάδες ταφόπλακες μεταφέρθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως δομικά υλικά, ακόμη και για την πλακόστρωση της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου που εκείνη την εποχή βρισκόταν σε φάση αναστήλωσης μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917!. Μέσα στη ναζιστική λαίλαπα και την εσπευσμένη καταστροφική μανία δεν στάθηκε δυνατό να διασωθούν ούτε οι σημαντικότεροι ιστορικοί τάφοι των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι λίγοι που διασώθηκαν και μεταφέρθηκαν στο νέο νεκροταφείο, δεν μπορούν να καλύψουν το τεράστιο ιστορικό κενό της πόλης που προκάλεσε η πρωτοφανής καταστροφή μιας μοναδικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Τη μνήμη του ιστορικού εβραϊκού νεκροταφείου προβάλλει το μνημείο που έστησε το 2014 στον χώρο της πανεπιστημιούπολης το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο σε συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης (το οποίο άγνωστοι βάνδαλοι κατέστρεψαν στις 25 Ιανουαρίου 2019!)…

Η ανασυγκρότηση της εβραϊκής κοινότητας

Από το σύνολο των Εβραίων της Θεσσαλονίκης επέστρεψαν από στρατόπεδα εξόντωσης στη γενέθλια πόλη, τον Μάιο του 1945, 1.950 ψυχές (μόλις το 4%) που προσπάθησαν με θρήνους και πόνο να σταθούν όρθιοι στην πατρίδα τους μέσα από το δράμα της φοβερής απώλειας των χιλιάδων συμπατριωτών και συγγενών τους, των ψυχικών πληγών και των χαλασμάτων. Αρκετοί επιζήσαντες από τα στρατόπεδα δεν άντεξαν την παγερή κι αδιάφορη στάση των συμπατριωτών τους και την πένθιμη ατμόσφαιρα της πόλης και μετανάστευσαν σε άλλους τόπους.

Σήμερα η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, που αριθμεί χίλια περίπου μέλη, έχει ανασυγκροτήσει τη διοικητική και κοινωνική της οργάνωση και λειτουργεί δύο συναγωγές στην πόλη. Έχει ιδρύσει εβραϊκό σχολείο και εβραϊκό μουσείο, κοινοτικό κέντρο, γηροκομείο και κέντρο νεολαίας, και επιχειρεί με δράσεις, εκδόσεις και εκδηλώσεις, σε συνεργασία με τον τοπικό Δήμο και πνευματικά ιδρύματα του Ισραήλ, να διατηρήσει ζωντανή την ιστορική μνήμη του θεσσαλονικιώτικου εβραϊσμού. Το 1984 η Κοινότητα ανήγειρε με δαπάνη της τον «Οίκο της Ελλάδος» στο πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, ενώ τιμήθηκε για τις δράσεις της από την Ακαδημία Αθηνών και τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Ο τοπικός δήμος αφιέρωσε το 1986 μια κεντρική πλατεία της πόλης στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος και το 1997 στήθηκε μνημείο τιμώντας τη μνήμη των Εβραίων της πόλης που χάθηκαν στα ναζιστικά κρεματόρια. Το Μουσείο του Ολοκαυτώματος που δρομολογήθηκε να ανεγερθεί στην περιοχή του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού θα γίνει κέντρο παιδείας, ιστορικής γνώσης για τον εβραϊσμό της Θεσσαλονίκης  και θερμοκήπιο μνήμης για το φοβερό ναζιστικό έγκλημα…

Χ.ΖΑΦ.

Δείτε το ντοκιμαντέρ της TV100 με αφηγήσεις Θεσσαλονικιών Εβραίων που επέζησαν  από το Ολοκαύτωμα.  

Το παραπάνω κείμενο είναι αποσπασματική σύνθεση επιμέρους κεφαλαίων του ιστορικού οδηγού του Χρίστου Ζαφείρη, Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων, Ιστορία, Κοινωνία, Μνημεία, Εβραϊκό Μουσείο, που  κυκλοφορεί  από τις εκδόσεις Επίκεντρο (και στην αγγλική και γαλλική γλώσσα).