Ένα συγκινητικό συστημένο γράμμα πήρα σήμερα (5.9.19) από τον συμπατριώτη μου Ελασσονίτη φιλόλογο Νίκο Σδάνη. Είναι μικρότερός μου, συνταξιούχος πια εκπαιδευτικός, με τον οποίο είχα πολλά χρόνια να συναντηθούμε. Γι’ αυτό με παραξένεψε και μου προκάλεσε περίεργη προσδοκία, ιδιαίτερα με τη συστημένη επιστολή, παρόλο που ήταν μικρών διαστάσεων και χαμηλού όγκου. Βγαίνοντας από το ταχυδρομείο κάθισα σε ένα παγκάκι και την άνοιξα γεμάτος περιέργεια. Το σημείωμα του Νίκου συνόδευε ένα μαθητικό χειρόγραφό μου, ένα μικρό ‘’Λεξικό’’(!) με λέξεις από το ιδίωμα του χωριού μου, την Κρανιά Ελασσόνας. Με έλουσε κρύος ιδρώτας από την πρωτόφαντη συγκίνηση του πολύτιμου ευρήματος που κρατούσα στα χέρια μου και τις μνήμες που πυροδότησε από τα δύσκολα μαθητικά χρόνια…
Όπως γράφει στο συνοδευτικό σημείωμα ο Νίκος, το ‘’Λεξικό’’ το βρήκε το 1960 πεταμένο στο χώρο του παλιού ΚΤΕΛ στην Ελασσόνα, το… ξαναβρήκε πρόσφατα στην εκκαθάριση της βιβλιοθήκης του στο χωριό του, το Στεφανόβουνο, και μου το έστειλε. Τον ευχαριστώ από καρδιάς για τη χειρονομία και τη συγκίνηση που μου πρόσφερε. Το ‘’Λεξικό’’ που ήταν ανοιχτό τετράδιο θησαυρίσματος ιδιωματισμών του χωριού μου, κάποια στιγμή το έχασα ή μου το κλέψανε και χρησιμοποιήθηκε από άλλον κάτοχο ως σημειωματάριο σχολικών μαθηματικών πράξεων… Ο ίδιος ή άλλος κάτοχος έγραψε με στυλό διαρκείας μπικ, που μόλις είχαν κυκλοφορήσει εκείνη την εποχή, δυο τρία ποιήματα με ομοιοκατάληκτους στίχους, με τίτλους: Η Μυγδαλιά, Η ΕΟΚΑ, Το τραγούδι του Ήλιου. Με διάφορες γραφές και χρωματιστή μελάνη στυλού ή μπικ σημειώνονται στις σελίδες του τα ονόματα Σιακαβάρας, Νικόλαος, Χρήστος Σδάνης Στεφανόβουνο Ελασσώνος, Κώστας Παγαρίδης.
Το μαθητικό χειρόγραφο γλωσσάρι πέρα από την προσωπική συγκίνηση, μου θύμισε τη φιλολογική μου κλίση και ερευνητική διάθεση που είχε φανεί από τις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, και ξανάφερε στη μνήμη τα δύσκολα χρόνια της μαθητικής ζωής για τα χωριατόπαιδα που σπούδαζαν ζώντας με στερήσεις στο Γυμνάσιο Ελασσόνας, αλλά και τη διάθεση να μάθουμε γράμματα και να ‘’πάρουμε τα μάτια μας’’ από τη σκληρή ζωή της επαρχίας.
Το συνοδευτικό σημείωμα του Νίκου Σδάνη
Το ‘’Λεξικό’’
Το χειρόγραφο ‘’Λεξικό’’ έχει 22 φύλλα (44 σελίδες), είναι διαστάσεων 13,5Χ10 εκ. από διπλωμένη κόλλα κατριγιέ που δένεται σε τετράδιο με καρφίτσες στη ράχη. Λείπουν από τη μέση αρκετές σελίδες που αντιστοιχούν στα γράμματα Λ, Μ, Ν, Ξ, Ο και Π. Η πρώτη σελίδα, η ‘’Εισαγωγη’’, είναι γραμμένη με στυλό μελάνης ανοιχτού μπλε , ενώ το λεξιλόγιο είναι γραμμένο με μολύβι, προφανώς για να γίνονται διορθώσεις. Σε μερικά σημεία, με άλλο γραφικό χαρακτήρα και καφετί μελάνη, υπάρχουν συμπληρωμένες λέξεις ή ερμηνείες. Το Λεξικό έχει τη μορφή ανοιχτού σημειωματάριου και οι λέξεις δεν παρατίθενται με απόλυτη αλφαβητική σειρά. Σε ελάχιστες λέξεις η ερμηνεία είναι λόγια, πιθανώς γινόταν με τη συνδρομή λεξικού. Για κάποιο λόγο, είτε λόγω απώλειας, δεν είναι ολοκληρωμένο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η καταγραφή έχει και γραφιστική επιμέλεια: η λέξη είναι γραμμένη με μεγαλύτερα γράμματα και το ερμήνευμα με μικρότερα, ενώ δεξιά με εγκοπή της σελίδας αναγράφονται σε κάθετη σειρά τα γράμματα του αλφαβήτου που αντιστοιχούν στο λεξιλόγιο. Παρακάτω μεταγράφω την εισαγωγή και το κρανιώτικο γλωσσάρι με την ορθογραφία του πρωτότυπου (χωρίς σύγχρονες διορθώσεις, που σε αρκετά σημεία θα ήταν αναγκαίες, αλλά διατήρησα την ορθογραφία και τη λεκτική διατύπωση του χειρογράφου). Έχω την ελπίδα ότι το παιδικό πρωτόλειο ‘’Λεξικό’’ μπορεί να ψυχαγωγήσει, όπως ήταν ο αρχικός στόχος του, να σταθεί ως μαρτυρία εποχής ή ακόμη να φανεί για κάποιους χρήσιμο.
Η ολιγόλεξη Εισαγωγή γράφει: ‘’Το παρόν τούτον και απλούστατον ‘’ΛΕΞΙΚΟΝ’’ δεν είναι να σε μορφώνει αλλά ούτε και να σε προσφέρη πνευματικάς ασκήσεις αλλά να σε ψυχαγωγή. Χειρόγραφον Χρίστου Ν. Ζαφείρη, μαθητού Γ’ (ν.τ.) Γυμνασίου’’. [το ακρώνυμο ν.τ. (νέου τύπου) δηλώνει την κανονική Τρίτη Τάξη, γιατί με την κανονική τότε αρίθμηση, που είχε ως ‘’Ογδόη’’ την ΣΤ’ τάξη του παλιού Γυμνασίου, η Γ’ τάξη θα ήταν η Α’ τάξη].
Το λεξιλόγιο
Α
αστρίτης, φείδι φαρμακερόν, αλάργα, μακρυά, απολνώ, αφήνω, αντάμα, μαζί, αρμάνι, δάσος, αναγκηρμέ, ξαναπάλι, αγριάδα, χόρτα με βαθειές ρίζες, αρνήθια, κότες, αμηριόνα, θηλυκό γουρούνι, αμπαντζιάς, τζάκι, αρμύρα, τυρί νερουλό, αγκαστρωμένη, έγκυα, αλτάρι, σκοινί, αστοχώ, ξεχνώ, άρκλα, ντουλάπα, αρίδες, τα πόδια, αρίχνομαι, ορμάω επάνω με λύσσα
Β
βητουλι, το κατσίκι 4 μηνών και άνω ως τον άλλον χειμώνα, βογγήλι, το ¼ του καρπού καλαμποκιού, βαριά, έγκυα, βρίζα, σίκαλι, βελέντζα, κλινοσκέπασμα, βοζιλιά, …
Γ
γρέκι, μέρος που σταβλίζουν τα ζώα (ήμερα), γκιλιαρίζω, ευχαριστούμαι κάθοντας (τα πρόβατα όταν βόσκουν στο ίσιωμα), γομάρι, γαϊδούρι, γκουρμάσα, κούφια προεξοχή δέντρου, γκόλιαβος, ξυπόλυτος, γκούμζα, πιάτον ξύλινον, γκουσιάρα, μικρός καρπός καλαμποκιού, γέννημα, δημητριακά κυρίως βρίζα-καλαμπόκι-σιτάρι, γκαβιάζω, χτυπώ, γκνσιούπα, χονδοειδέστατον ξύλον, γκουτσιουνούλ’, μικρός χοίρος, γκιουμ’, μικρό δοχείον, γκαουνίζω, κλαίω, γρένω, καθαρίζω το μαλλί, γκριαουσιάδα, δέντρον, γκέσσα, γίδα η οποία στα πόδια έχει χρώμα υποκόκκινο
Δ
δαμάλι, τριόχρονο βόδι, δερμάτι, ασκί
Ζ
ζηγούρι, το αρνί των 4 μηνών και άνω μέχρι τον επόμενο χειμώνα, ζουρμάδες, Τούρκοι, ζόρμπα, με τη βία, ζνάρι, λουρί, ζώνη, ζαναούλια, πράγματα, ζιαρ’, στάκτη, ζαράλ’, κακό, ζίγρα, θάμνος
Κ
κολόβιο, πολόβερ, κατίνες, μηραίον οστούν, κόκοτας, πετεινός, κιουτεύω, χάνω το θάρρος, κατούνια, πράγματα, κακάβι, δοχείον κυλινδικόν μικρόν, κουρδέλια, παπούτσια, κριάκουρα, μεγάλα λιθάρια, καούνι, πεπόνι, κταβ’ μικρός σκύλος, κρανίζω, φοβάμαι, καρδάσης, αδερφός, κυπρί, λαλούμενον του αίγαγρου, κωμάσι, στάβλος της κότας και του χοίρου, κανάκια, χάδια, κάρτσιακλα, πράγματα, κομάσ’, ορνιθώνας, κουπάνα, ξύλινον δοχείον προς πλύσιμον ρούχων, κλαρίδια, στεγνοί κλάδοι δέντρων προς προσάναμα της φωτιάς, κλαβανή, καταπακτή, κιριστές, το ξύλον που φτιάχνομε τα σπίτια και τα μαντριά, καυκί, κουταλοειδές δοχείον, καπούλια, τα νώτα των τετράποδων ζώων, κουμάντο, ετοίμασις, κουρνούτα, πρόβατο θυληκό με κέρατα, κοσεύω, μαζεύω
(λείπουν κάποιες σελίδες στη μέση του τετραδίου που προφανώς είχαν τα γράμματα Λ, Μ, Ν, Ξ, Ο, Π)
Ρ
ρόγα, μισθός, ρόβι, διμιτριακόν, ριμπούρι, βροχή δυνατή, ρέκαξε, έσκασε από νερό
Σ
σούμα, όλα μαζί, σκέμι, βράχος, σέα, πράγματα, σκρόφα, θυλικό γουρούνι, σαλβιάρα, παντελόνι, σκφούνια, κάλτσες, σάϊσμα, στρώμα, στράνια, φορέματα, σκλυμοριούμαι, κλαίω, σμέκι, αδύνατο ζώο, βλαμένο, σιούμπα, χτύπημα, συντρόφ’, εισώρουχον, σκέμια, βράχοι, σμαραλιασμένο, χαλασμένο παντελώς, σούδα, λάκκος,
Τ
τσιαμαντάλα, ξύλο καλύβας όπου κρέμεται η κατσαρόλα για να βράζει, τσακώνω, πιάνω, τσουλίζω, καταλαβαίνω, τσαρούχια, παπούτσια, τυροφάης, δερμάτινον δοχείον προς κράτησιν τυρού, τροβάς, μάλλινος σάκκος, τσιουνάκα, πιάτον ξύλινον, τσούτσιουνος, μικρός, τσέργα, σκέπασμα, τσιόνι, σπουργίτι, τσαντήλα, αραιόν ύφασμα προς στράγγησιν τυρού, τσιαμασίρια, πράγματα, τσαγκάδα, γίδα γαλάρα που το κατσίκι της ψόφησε, τσιατσιαλίζω, λιανίζω, τσιάτσιαρας, ξύλινο εργαλείο προς βγάλσιμο του ψωμιού από τον φούρνο, ταύτου, γι’ αυτό, τσήτσαρος, γδυτός, τσούζω, πίνω, τσάρκο, στρούγκα, τσαρδάκι, τεχνικός ίσκιος, τσακμάκι, φωτοβόλον εργαλείον προς άναμμα φωτιάς, τσηρλίζομαι, νερουλό χέσιμο, τσιάρτσιαρκλα, πράγματα, τρικιά, θάμνος αγκαθωτός, τεζαρνώ, … (απλώνω, τεντώνω)
Φ
φουρφουλίζω, σκορπίζω, φκούλι, γεωργικόν εργαλείων προς χτύπημα της σικάλεως, φαμηλιά, οικογένεια, φκέλι, διχαλωτή αξίνα, φσεκ’, χορτασιά, φόρτσα, τρεχάλα με δύναμη
Χ
χόβολ’, στάκτη, χαλεύω, θέλω, χουιάζω, φωνάζω, χαλές, αποχωρητήριον, χλαπαρώ, τρώγω γρήγορα, χόβι, φορά, χλυάρι, κοχλιάριον, χούι, κακή συνήθεια, χουχλάκα, πέτρα, χουσμέτ, δουλειά, χαμπέρ, είδησις, χειρότια, γάντια, χνερ’, κακό, χλαμπατήρια, μικρά μηχανήματα, χαρχάρα, πλάγιος βράχος
Ψ
ψαχατεύω, ψάχνω
Η τότε ηλικία του συντάκτη
Για την μεταγραφή
Χ.ΖΑΦ.
