Το μεγάλο νοσοκομείο ‘’Παπανικολάου’’ της Θεσσαλονίκης είναι συνέχεια του ιστορικού Σανατορίου Ασβεστοχωρίου που ιδρύθηκε το 1920 από την πολιτεία για την περίθαλψη των φυματικών, που ήταν η μεγάλη κοινωνική μάστιγα του Μεσοπολέμου. Τα κράτος αγόρασε την έκταση και τα παραπήγματα του Βρετανικού στρατού που χρησίμευαν για την ανάρρωση των τραυματιών στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και δημιούργησε, με την προσθήκη νέων εγκαταστάσεων, το ‘’Νοσοκομείο Φυματιώντων Ασβεστοχωρίου’’.
Το νοσοκομείο, που αποτέλεσε το κέντρο καταπολέμησης της φυματίωσης στη Βόρεια Ελλάδα, εγκαινιάστηκε σαν σήμερα, στις 28 Μαρτίου 1921, σε ένα κλίμα αντίδρασης των κατοίκων της περιοχής (Ασβεστοχωρίου – Χορτιάτη), καθώς γι’ αυτούς το Νοσοκομείο Φυματιώντων ήταν εστία μόλυνσης και μίασμα, εξαιτίας της λοιμώδους ασθένειας, της φυματίωσης. Το 1938 το δημόσιο νοσηλευτικό ίδρυμα ονομάστηκε ‘’Σανατόριο Ασβεστοχωρίου’’ και στην πράξη λειτούργησε περισσότερο ως άσυλο φυματικών και λιγότερο ως αποθεραπευτήριο. Το 1948 χτίστηκε το “Πέτρινο Κτήριο” που αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά του Νοσοκομείου και το 1966 μετονομάστηκε σε “Κέντρο Νοσημάτων Θώρακος Βορείου Ελλάδος” (ΚΝΘΒΕ) και δημιουργήθηκαν σύγχρονες πανεπιστημιακές κλινικές, η Θωρακοχειρουργική, η Πνευμονολογική, η Καρδιολογική κλπ. Στη δεκαετία του 1970 έγιναν νέες εγκαταστάσεις, έκλεισε το τελευταίο κατάλοιπο του σανατορίου, το “Σχολείο Φυματιώντων Παίδων”, προστέθηκαν νέες κλινικές και το 1983 μετονομάστηκε σε “Γενικό Νοσοκομείο Γ. Παπανικολάου’’, που καταγράφει μεγάλες επιτυχίες στην περίθαλψη και την επιστήμη. Εδώ στη δεκαετία του 1980, στην καρδιοχειρουργική κλινική, έγινε η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς στην Ελλάδα από τον περίφημο καρδιοχειρουργό Παναγιώτη Σπύρου, που είχε οργανώσει την πρώτη καρδιοχειρουργική μονάδα στο Εθνικό Σύστημα Υγείας και την διεύθυνε για μια δεκαπενταετία.
Η παλιά είσοδος του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου.
Χώρος πόνου, στιγματισμού και περιθωριοποίησης
Το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου συνδέεται με την περίοδο 1920-1950, μια εποχή που η φυματίωση έκανε θραύση στη χώρα μας και ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα και η δημόσια περίθαλψη και κοινωνική πρόνοια ήταν υποτυπώδεις. Η λοιμώδης ασθένεια χτυπούσε αδιάκριτα, παιδιά, νέους και ηλικιωμένους, ολόκληρες οικογένειες. Ήταν η αρρώστα που διαδίδονταν και αναπτύσσονταν κυρίως σε υποβαθμισμένα κοινωνικά στρώματα, σε χώρους που επικρατούσαν ανθυγιεινές συνθήκες και υποσιτισμός. Οι νεκροί από τη φυματίωση, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1930 και στην γερμανική κατοχή, ήταν σχεδόν διπλάσιοι από άλλες αιτίες θανάτου.
Η χειρότερη όμως συνέπεια, λόγω του μεταδοτικού χαρακτήρα της ασθένειας και των πολύχρονων προβλημάτων που προκαλούσε στα άρρωστα άτομα και τις οικογένειές τους, ήταν ο στιγματισμός των φυματικών ασθενών, η περιθωριοποίηση, η απόρριψη, ο αποκλεισμός, ο φόβος, η απειλή του επικείμενου θανάτου. Ο αριθμός κλινών και το νοσηλευτικό και βοηθητικό προσωπικό του Σανατορίου ήταν περιορισμένα, γεγονός που οδηγούσε πολλούς ασθενείς και φορείς (συλλόγους, δήμους κλπ) να χτίζουν πρόχειρα παραπήγματα και μονιμότερα περίπτερα γύρω από το Σανατόριο. ‘Όμως στο ίδιο χώρο άνθιζε και η ελπίδα, ο έρωτας, τα γλέντια, η αισιόδοξη ενατένιση της ζωής δημιουργώντας οικογένειες…
Ασθενείς στο Σανατόριο Ασβεστοχωρίου
Το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου ήταν χώρος διάδοσης κοινωνικών-πολιτικών ιδεών και αγώνων για καλύτερες συνθήκες στο ίδρυμα. Στο νοσοκομείο περιθάλπονταν πολλοί ασθενείς καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης, που πρωτοστατούσαν στα κοινωνικά κινήματα της εποχής. Αξιοσημείωτη ήταν η συμμετοχή ασθενών και εργαζομένων στην εθνική αντίσταση, στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, πληρώνοντας υψηλό τίμημα για την πατριωτική τους δράση. Τον Ιούλιο του 1944 εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς 15 άτομα του ιδρύματος πίσω από το Σανατόριο…
Πολλοί αποθεραπευθέντες φυματικοί, με το στίγμα του φθισικού και την αδυναμία και τον φόβο να επιστρέψουν στην οικογένειά τους, έμεναν μόνιμα στην περιοχή του Σανατορίου, δημιουργώντας ολόκληρο χωριό με παραπήγματα και σπίτια. Ήταν ο «Συνοικισμός φυματιώντων’’ απέναντι από το νοσοκομείο, γνωστότερος ως η ‘’Φυματιούπολη Ασβεστοχωρίου’’, μοναδική περίπτωση στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη. Έχτισαν σπίτια και σχολείο, έκαναν γάμους και οικογένειες, διεκδίκησαν τη δημιουργία ανεξάρτητης κοινότητας και προώθησαν τη διαδικασία του αποστιγματισμού και της κοινωνικής ένταξης με τη δημιουργία σωματείων και με πολύχρονους αγώνες. Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο η ‘’Φυματιούπολη’’ είχε εκατό σπιτάκια. Το 1949 στον ίδιο χώρο αναγνωρίστηκε από την πολιτεία η κοινότητα της Εξοχής…
Από την εγκαταλειμμένη πτέρυγα του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου. Φώτο Αργυρώς Μπαρή.
Η διατήρηση της μνήμης
Τα τελευταία χρόνια οι εργαζόμενοι στο νοσοκομείο ‘’ Γεώργιος Παπανικολάου’’ επιχειρούν με συλλόγους και δράσεις να διατηρήσουν τη μνήμη του Σανατορίου με συλλόγους, θεατρικές παραστάσεις, τη διάσωση αντικειμένων του ιδρύματος και την ίδρυση μουσείου. Ίδρυσαν τη θεατρική ομάδα ‘’Ληνός’’ και τον σύλλογο ‘’Θυμητάρι’’ (Σύλλογος Διάσωσης και Προβολής του Ιστορικού Αρχείου του Νοσοκομείου Γ. Παπανικολάου και της Ιστορικής Μνήμης της Ευρύτερης Περιοχής). Συνέδραμαν επίσης στην παραγωγή του ντοκιμαντέρ ‘’Η ιστορία του Λαϊκού Σανατορίου Ασβεστοχωρίου’’ (53΄), του σκηνοθέτη Αντρέα Τσατσάια, παραγωγής του 2018.
Η θεατρική ομάδα ”Ληνός” του νοσοκομείου ‘’Γεώργιος Παπανικολάου’’ παρουσίασε το έργο της Χαρούλας Αποστολίδου ‘’Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου. Ούτε Μια Αναπνοή Χαμένη’’ στην εγκαταλειμμένη πτέρυγα του Σανατορίου και άλλους χώρους της πόλης. Η παράσταση θα επαναληφθεί και το φετινό καλοκαίρι. Ο ‘’Ληνός’’ δραστηριοποιείται από το 1991 και έχει ανεβάσει μέχρι τώρα αρκετά θεατρικά έργα σημαντικών Ελλήνων και ξένων θεατρικών συγγραφέων.
Η εγκαταλειμμένη πτέρυγα του Σανατορίου ιδανικός χώρος για τις παραστάσεις του ”Ληνού”, της θεατρικής ομάδας των εργαζόμενων στο ”Παπανικολάου”.
Τελευταία, οι προσπάθειες του προσωπικού του ‘’Παπανικολάου’’ επικεντρώνονται στην δημιουργία ενός μουσείου (σε παλιό εγκαταλειμμένο κτήριο του Νοσοκομείου) για την ‘’πορεία, την καταπολέμηση και την εξαφάνιση της μάστιγας των φτωχών» στη Βόρεια Ελλάδα και την ιστορία του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου. Σήμερα (Μάρτιος 2019) ο σχετικός ‘φάκελος’ βρίσκεται στη φάση αξιολόγησής του, προκειμένου να ενταχθεί στο πρόγραμμα χρηματοδότησης του ΕΣΠΑ. Πολλά από τα μέλλοντα εκθέματά του διατηρήθηκαν και μέρος τους με πολλές φωτογραφίες και ενημερωτικό υλικό θα παρουσιαστούν σε έκθεση, που συνδιοργανώνουν ο σύλλογος ‘Θυμητάρι’ και το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης στο μέγαρό του στο Ιπποδρόμιο. Η έκθεση θα εγκαινιαστεί στις 16 Απριλίου (2019). Η δράση των συλλόγων των γιατρών και του βοηθητικού προσωπικού του νοσοκομείου ”Παπανικολάου”, με τους συλλόγους τους ‘’Ληνός’’ και ‘’Θυμητάρι’’, να κάνει γνωστή στο κοινό της Θεσσαλονίκης την ιστορία του Σανατορίου και των ανθρώπων του (γιατρών και ασθενών και των αγώνων τους για την καταπολέμηση της αρρώστιας και των κοινωνικών επιπτώσεών της σε μια δραματική περίοδο της χώρας) αξίζει τη συμπαράστασή μας και τη βοήθεια μας. (τηλ. επικοινωνίας ‘’Θυμητάρι’’, πρόεδρος Ιωάννης Καλλιαρέκος, 6972075141)).
Χ.ΖΑΦ.
* Σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία του Σανατορίου περιλαμβάνονται στην εξαιρετική μεταπτυχιακή εργασία του Ιωάννη Καλλιαρέκου, ‘’Σανατόριο Ασβεστοχωρίου (1920-1945). Σχέσεις ασθενών και κοινωνίας. Ιατρική Σχολή ΑΠΘ. Είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο. http://ikee.lib.auth.gr/record/134975/files/GRI-2014-12976.pdf
* Δείτε το τηλεοπτικό ρεπορτάζ του ΑΠΕ-ΜΠΕ ‘’Μνήμες από το Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου’’ https://www.youtube.com/watch?v=dw2SxKGasbU
* Μέλη της θεατρικής ομάδας ‘’Ληνός’’ μιλούν για την παράσταση με θέμα το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου https://www.youtube.com/watch?v=uj1WaiFwcNA
* Οι φωτογραφίες της Αργυρώς Μπαρή πάρθηκαν από το άρθρο της Έλενας Ταξίδου ‘’Η ιστορία της πόλης γράφτηκε και στο παλιό σανατόριό της’’ στην ιστοσελίδα Parallaxi : http://parallaximag.gr/thessaloniki/reportaz/istoria-tis-polis-graftike-kai-sto-palio-sanatorio-tis
