Με καθυστέρηση 76 χρόνων (!) η Σύγκλητος του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης αποκατέστησε ηθικώς επτά καθηγητές του που είχαν απολυθεί το 1946, στη διάρκεια του Εμφυλίου, ως « επικίνδυνα και αντεθνικά στοιχεία». Η ηθική αποκατάσταση και η «οφειλόμενη τιμή» έγινε για τους αείμνηστους διαπρεπείς καθηγητές του ΑΠΘ: Αντώνιο Σιγάλα, Χαράλαμπο Θεοδωρίδη και Γιάννη Ιμβριώτη της Φιλοσοφικής Σχολής, Δημήτριο Καββάδα και Κωνσταντίνο Τζώνη της Φυσικομαθηματικής, Γεώργιο Τενεκίδη της Νομικής και Νικόλαο Ρουσσόπουλο της Γεωπονοδασολογικής Σχολής.
Σύμφωνα με το ψήφισμά της, που εκδόθηκε στις 22 Μαρτίου (2022), η Σύγκλητος του ΑΠΘ «αναγνωρίζει ότι οι παραπάνω καθηγητές επέδειξαν κατά τη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής (1941–1944) υψηλό φρόνημα, συμμετέχοντας ενεργά στην Εθνική Αντίσταση, τιμώντας το Πανεπιστήμιο και το λειτούργημά τους ως πνευματικών ανθρώπων και δίνοντας με τους αγώνες και το ήθος τους φωτεινό παράδειγμα στους φοιτητές και τις φοιτήτριές τους αλλά και στην τότε χειμαζόμενη κοινωνία της Θεσσαλονίκης. Η Σύγκλητος θεωρεί ότι η απόλυσή τους το 1946, με βάση τα έκτακτα νομοθετικά μέτρα, που πάρθηκαν μέσα στη δίνη της εμφύλιας σύγκρουσης, οφειλόταν στα οξυμένα πάθη της εποχής και εκτιμά ότι οι μετέπειτα ατομικές ή συλλογικές προσπάθειες των απολυθέντων για την αποκατάστασή τους απέβησαν άκαρπες όχι μόνο με ευθύνη της Πολιτείας, αλλά και λόγω της άρνησης των θεσμικών οργάνων του Πανεπιστημίου να επανεξεταστεί με νηφαλιότητα το ζήτημα της απομάκρυνσής τους».
Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς το 1936 στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Στο παρελθόν είχαν γίνει προσπάθειες ηθικής αποκατάστασης των απολυθέντων – διωχθέντων καθηγητών, το 1951 και στη μεταπολίτευση, το 1975 και το 1981, αλλά όλες έπεσαν στο κενό. Η υπερήμερη δικαίωση έγινε φέτος μετά θάνατον, αφού ο τελευταίος καθηγητής της τραγικής ομάδας έχει πεθάνει πριν 32 χρόνια, το 1990. Καταλύτης για την άρση της αδικίας φαίνεται ότι ήταν η ενδελεχής ιστορική έρευνα του ομότιμου καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Δημήτρη Μαυροσκούφη που αποτυπώθηκε σε ένα εξαιρετικό βιβλίο με τίτλο «Τα προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από τον αντικομμουνισμό του Μεσοπολέμου στον μακαρθρισμό του Εμφυλίου, που εκδόθηκε από το University Studio Press το 2021.
Το βιβλίο εξετάζει την πορεία του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης από τον Μεσοπόλεμο μέχρι τη διευρυμένη λήξη του Εμφυλίου. Καταγράφει την κυρίαρχη αντικομμουνιστική ιδεολογία της εθνικοφροσύνης, τη στάση των ανθρώπων του Πανεπιστημίου στην ίδια έκρυθμη περίοδο, και τις πρακτικές του κράτους και των πανεπιστημιακών αρχών απέναντι σε μέλη του, καθηγητές και φοιτητές που είχαν πάρει μέρος στην αντίσταση κατά των Γερμανών στο παλλαϊκό ΕΑΜικό αντιστασιακό κίνημα.
Στο επίκεντρο της έρευνας είναι «τα προοδευτικά ζιζάνια», οι εφτά απολυθέντες καθηγητές με το Θ’ Ψήφισμα «Περί εξυγιάνσεως των Δημοσίων υπηρεσιών κλπ» καθώς και οι διώκτες τους συνάδελφοι, «Ηρακλείς» της εθνικοφροσύνης στο πανεπιστήμιο, ένα μείγμα φασιστών, εθνικοσοσιαλιστών και εθνικιστών καθηγητών. Σ’ αυτήν την ομάδα των αντιδραστικών και αυταρχικών καθηγητών πρωτοστατούσαν ο Περικλής Βιζουκίδης, που υποδέχτηκε με τον δήμαρχο Θεσσαλονίκης Μερκουρίου τους εισβολείς Γερμανούς στην είσοδο της πόλης, ο Στίλπων Κυριακίδης, ο Ηλίας Κυριακόπουλος, ο Μάξιμος Μαραβελάκης, ο Δημοσθένης Στεφανίδης κα. Η ιδεολογία αυτή στην εποχή του Εμφυλίου πήρε τη μορφή του μακαρθισμού, με πογκρόμ εναντίον όσων δεν συντάσσονταν με την κυρίαρχη ιδεολογία της δραματικής περιόδου, με πολλά θύματα καθηγητές και φοιτητές. Το μετεμφυλιακό κλίμα της εθνικοφροσύνης, που διατηρήθηκε ως τη Μεταπολίτευση του 1974, εμπόδισε την ηθική δικαίωση των εφτά, αλλά συνεχίστηκε και αργότερα, καθώς στους πανεπιστημιακούς κύκλους, πέρα από την αδιαφορία και τη μικρόψυχη στάση των πανεπιστημιακών αρχών, επικρατούσε η αντίληψη ότι η αποκατάσταση των διωχθέντων καθηγητών ήταν αρμοδιότητα της πολιτείας. Το έργο του Δημήτρη Μαυροσκούφη είναι καταλύτης αυτής της άποψης, ένας οφειλόμενος φόρος τιμής και μνήμης σε όσους αγωνίστηκαν και έκαναν το πατριωτικό τους χρέος σε δίσεκτα χρόνια και παρέμειναν λησμονημένοι και αδικημένοι μέχρι σήμερα. Ο συγγραφέας με την έρευνά του κατέδειξε ότι αυτή η συνέχισε της εκκρεμότητας για ηθική δικαίωση των εφτά καθηγητών ντροπιάζει το ίδιο το πανεπιστήμιο και επιτέλους έπρεπε να αρθεί η αδικία, έστω και αργά, ένα ξεκάθαρο αίτημα της ιστορίας που έκανε πράξη η Σύγκλητος του ΑΠΘ 76 χρόνια μετά τον ηθικό και επιστημονικό διασυρμό των λαμπρών επιστημόνων που τίμησαν το πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. «Το ζήτημα της ηθικής δικαίωσης, υπογραμμίζει ο συγγραφέας των «Προοδευτικών ζιζάνιων», εκκρεμεί τουλάχιστον για το Πανεπιστήμιο, το οποίο και πρωτοστάτησε στην απομάκρυνσή τους ως επικίνδυνων και αντεθνικών στοιχείων».
Ο καθηγητής Χαράλαμπος Θεοδωρίδης απλώνει την ελληνική σημαία, όταν φοιτητές που διαδηλώνουν με εθνικά συνθήματα στους δρόμους της πόλης, στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, περνούν κάτω από το σπίτι τους.
Διαπρεπείς επιστήμονες και αντιστασιακοί
Και οι επτά δικαιωθέντες μετά θάνατον καθηγητές, στην διάρκεια της γερμανικής κατοχής συμμετείχαν, άλλος πολύ άλλος λίγο, στην εθνική αντίσταση και στην διατήρηση της εθνικής υπόστασης του χειμαζόμενου πανεπιστημίου και ήταν θερμοί πατριώτες. Τρείς μάλιστα (οι Αντώνης Σιγάλας, Γιάννης Ιμβριώτης και Γιώργος Τενεκίδης ) είχαν συλληφθεί από τους Γερμανούς, είχαν κακοποιηθεί και φυλακιστεί στα σκληρά ναζιστικά κάτεργα (στρατόπεδο «Παύλος Μελάς», πρώην κλινική Βαγιανού στην Ανάληψη κα.). Με διαγραμματικά βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία δίνουμε τα πορτρέτα των καθηγητών:
Δημήτριος Καββάδας, Κέρκυρα 1893 – Θεσσαλονίκη 1971. Καθηγητής της Γενικής Βοτανικής της Φυσικομαθηματικής Σχολής. Σπούδασε στην Αθήνα και το Νανσύ της Γαλλίας. Εκλέχτηκε πρύτανης του ΑΠΘ 1941-1942. Συμμετείχε στο ΕΑΜ και ήταν πρόεδρος της ΕΠΟΝ (Νεολαίας) Μακεδονίας. Διατέλεσε προσωρινός Δήμαρχος Θεσσαλονίκης μετά την απελευθέρωση της πόλης, στο διάστημα μεταξύ Νοεμβρίου 1944 και Ιανουαρίου 1945.
Ο καθηγητής Δημ. Καββάδας και στη μέση της φωτο (με την ομπρέλα και το καπέλο) στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 1944.
Αντώνιος Σιγάλας, Σύρος 1890 – Αθήνα 1981. Καθηγητής της Μεσαιωνικής και Νέας Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή, συνιδρυτής της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και δημιουργός του πρώτου λαϊκού πανεπιστημίου. Σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Μονάχου μεσαιωνική φιλολογία και παλαιογραφία. Ανάπτυξε σημαντική αντιστασιακή δράση στην Κατοχή. Μετά την απόλυσή του εργάστηκε στην εφημερίδα «Μακεδονία» και αργότερα στην Ακαδημία Επιστημών του Μονάχου για την έκδοση καταλόγων βυζαντινών εγγράφων. Πέθανε σε ηλικία 91 χρόνων αναμένοντας τη τελευταία αίτησή του για αποκατάσταση που εκκρεμούσε στο Συμβούλιο της Επικρατείας (και δεν εκδικάστηκε ποτέ).
Ο καθηγητης Αντ. Σιγάλας
Γιάννης Ιμβριώτης, Αϊβαλί Μικράς Ασίας 1898 – Αθήνα 1979. Καθηγητής Συστηματικής Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής, δημοτικιστής και μαρξιστής φιλόσοφος. Σπούδασε στην Αθήνα, το Μόναχο και το Παρίσι. Συμμετείχε στην ΕΑΜική αντίσταση. Μετά την απόλυσή του εξορίστηκε στον Άη Στράτη και όντας εξόριστος εκλέχτηκε το 1951 βουλευτής της ΕΔΑ. Την περίοδο της δικτατορίας, το 1967, εξορίστηκε στη Λέρο. Ιδρυτικό μέλος του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών. Σύζυγος της διαπρεπούς παιδαγωγού Ρόζας Ιμβριώτη. Κληροδότησε την πλούσια βιβλιοθήκη του και ένα διαμέρισμα, για την ενίσχυση φοιτητών, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Ο καθηγητής Γιάννης Ιμβριώτης εξόριστος στον Άη Στράτη (1950-1951). Από αριστερά Μενέλαος Λουντέμης, Γιάννης Ιμβριώτης και Δημήτρης Φωτιάδης με τη γυναίκα του.
Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Καισάρεια Καππαδοκίας 1883 – Αθήνα 1957. Καθηγητής της Φιλοσοφίας στην Φιλοσοφική Σχολή. Σπούδασε στα πανεπιστήμια Αθήνας, Λειψίας και Μονάχου. Υπέρμαχος του ιστορικού υλισμού. Κλασικά βιβλία του «Εισαγωγή στη Φιλοσοφία» και «Επίκτητος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου». Ιστορικό ενδιαφέρον για τη γερμανική κατοχή έχει το βιβλίο του «Ο χειμώνας του 1941-1942, χρονικό της κατοχής».
Ο καθηγητής Χαρ. Θεοδωρίδης
Γεώργιος Τενεκίδης, Σμύρνη 1910 – Αθήνα 1990. Καθηγητής του Δημόσιου Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή. Σπούδασε στα πανεπιστήμια Αίξ και Παρισιού. Το 1944 συνελήφθη για την αντιστασιακή του δράση από τους Γερμανούς και φυλακίστηκε για τρεις μήνες. Μετά την απόλυσή του, το 1951 εκλέχτηκε καθηγητής στην Πάντειο Σχολή από την οποία απολύθηκε από την χούντα το 1968. Εκλέχτηκε καθηγητής στο Παρίσι όπου δίδαξε ως το 1976. Διαπρεπής διεθνολόγος, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, καθηγητής της Ακαδημίας Διεθνούς Δικαίου της Χάγης και επίτιμος διδάκτορας ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων. Συνέβαλε ιδιαίτερα στη διεθνή νομική προβολή της εθνικής υπόθεσης της Κύπρου.
Οι καθηγητές Κων. Τζώνης (αριστερά) και Γεώργιος Τενεκίδης (στη μέση της φώτο).
Νικόλαος Ρουσόπουλος, 1897-1980, καθηγητής της Γεωργικής Χημείας στη Γεωπονοδασολογική Σχολή. Θεωρείται ο εισηγητής της θετιστικής προσέγγισης της γεωπονικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα με την εφαρμογή των μαθηματικών σε θέματα της γεωπονίας. Ακόμη και για τους νεότερους του κλάδου είναι «ο ήρωάς μας» στη Γεωπονία. Αργότερα, μετά την απόλυσή του, διατέλεσε καθηγητής και πρύτανης της Ανωτάτης Γεωπονικής Σχολής (Γεωπονικό Πανεπιστήμιο). Διδακτικό βιβλίο του μεγάλης αξίας η «Εισαγωγή στους νόμους αποδόσεως των φυτών» (1948).
Ο καθηγητής Νικ. Ρουσόπουλος
Ο Κωνσταντίνος Τζώνης, καθηγητή Φυσιολογίας της Φυσικομαθηματικής Σχολής, σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες, απολύθηκε χωρίς συγκεκριμένες κατηγορίες (γενικά για τα κοινωνικά του φρονήματα) και χωρίς απολογία, όπως έγινε με όλους τους απολυθέντες. Σπούδασε στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στη Γερμανία και από τα φοιτητικά του χρόνια ήταν ενταγμένος στο ΚΚΕ. Προπολεμικά είχε συνεργασία με επιστημονικά γερμανικά ιδρύματα για την ίδρυση εργαστηρίου για τη Βιολογική έρευνα στην Ελλάδα, αλλά όταν το 1942 ιδρύθηκε στον Πειραιά, οργανωμένο εργαστήριο από Γερμανούς, αρνήθηκε να αναλάβει την προτεινόμενη διευθυντική θέση. Από αρμόδιο κρατικό φορέα είχε αναγνωριστεί ως αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης (μέλος του ΕΑΜ από την ίδρυσή του ως τον Οκτώβριο του 1944). Μετά την απόλυση από το Πανεπιστήμιο εργάστηκε στον ιδιωτικό τομέα και στη δεκαετία του 1960 διατέλεσε καθηγητής Φυσιολογίας στο πανεπιστήμιο Χούμπολντ της Ανατολικής Γερμανίας.
Σχεδόν σε όλη του τη ζωή μέχρι που πέθανε στα 91 του χρόνια, ο καθηγητής Αν. Σιγάλας διεκδικούσε να αρθεί η αδικία της απόλυσής του. Εδώ επιστολή του καθηγητή προς τη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, τον Δεκέμβριο του 1968, για την προώθηση του αιτήματός του.
Βασικά κριτήρια για το ψήφισμα της Συγκλήτου του ΑΠΘ «αποτέλεσαν το αναγνωρισμένο ακαδημαϊκό έργο των απολυθέντων, το υψηλό ήθος τους, η κοινωνική προσφορά τους και οι νομοθετικές πράξεις της Πολιτείας μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας»,. Αποφάσισε επίσης να τοποθετηθεί μνημονική επιγραφή με τα ονόματα των επτά αντιστασιακών καθηγητών σε κατάλληλο χώρο εντός του Ιδρύματος.
Ένα αποκαλυπτικό βιβλίο
«Τα προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης του καθηγητή Δημήτρη Μαυροσκούφη είναι ένα αποκαλυπτικό βιβλίο για την πολιτικοϊδεολογική και κοινωνική κατάσταση του Ιδρύματος στον Μεσοπόλεμο και την πολεμική δεκαετία του 1940. Η πρωτοτυπία και η σημασία του έργου έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά η ιστορική έρευνα στηρίζεται στα πρακτικά των συνεδριάσεων της Συγκλήτου και η εξιστόρηση ξετυλίγεται με λεπτομερή καταγραφή των γεγονότων κατά συγκλητική περίοδο. Έτσι καταγράφεται από μέσα το ιδεολογικό κλίμα και η ανθρωπογεωγραφία των πρωταγωνιστών, από τη μια μεριά ο εσμός των ακραιφνών εθνικοφρόνων καθηγητών και από την άλλη οι αγωνιστικές μορφές της προόδου και της επιστήμης που εξοβελίζονται και διασύρονται από την εκδικητική, αυταρχική και μικρόψυχη στάση των κυρίαρχων της συγκαιρινής εθνικοφροσύνης. Το βιβλίο, μέσα από την παράθεση γεγονότων και δράσεων, διαλύει και τον γενικευτικό χαρακτηρισμό τους Αριστοτέλειου ως προοδευτικού πανεπιστημίου. Βέβαια υπήρξαν μονάδες προόδου στην ιδεολογία, τη γλώσσα και την επιστήμη, όπως και οι επτά απολυθέντες καθηγητές, αλλά συνθλίβονταν κάτω από την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής που χαρακτηρίζει τελικά συνολικά και το Πανεπιστήμιο. Ο όγκος των πληροφοριών (500 σελίδες) και ο πλούτος των βιβλιογραφικών παραπομπών και σημειώσεων που καλύπτουν τεκμηριωτικά την εξεταζόμενη περίοδο, συγκροτούν ένα σημαντικό βιβλίο αναφοράς και βαθιάς γνώσης για φωτεινά και σκοτεινά πρόσωπα και αδιαρεύνητες εποχές του Αριστοτέλειου και γενικότερα της Θεσσαλονίκης και της χώρας.
Χ.ΖΑΦ.
Ο καθηγητής Περικλής Βιζουκίδης, ηγέτης της ομάδας των ακραιφνών εθνικοφρόνων καθηγητών στο ΑΠΘ, υποδέχεται στην είσοδο της Θεσσαλονίκης τον γερμανικό στρατό που κατέλαβε την πόλη τον Απρίλη του 1941.
