Ξαναδιάβασα αυτές τις μέρες ,τυπωμένο καλαίσθητα σε βιβλίο, το τελευταίο μυθιστόρημα του Γιώργου Σκαμπαρδώνη Casa Μπιάφρα και ξανάζησα τη θερμουργό γοητεία του πιο δυνατή από την πρώτη φορά που με γλύκανε με την παρηγορητική συντροφιά του. Το καλοκαίρι ο Γιώργος μού είχε εμπιστευθεί τιμητικά, ανάμεσα σε πέντε φίλους του, να διαβάσω το χειρόγραφο κείμενο για να πούμε τη γνώμη μας για το νέο πόνημά του. Ήταν όμως για μένα, πέρα από την αναγνωστική ‘’διεκπεραίωση’’, ένα θείο δώρο πνευματικής απόλαυσης και παραμυθίας, καθώς το χάρηκα αυγουστιάτικα στο νοσοκομείο ως πολυήμερος συνοδός της γυναίκας μου στην περαστική περιπέτεια της υγείας της.
Ανεξάρτητα από τη συναισθηματική εμπλοκή του μυθιστορήματος με την καλοκαιρινή συγκυρία, επιθυμώ να καταθέσω εδώ ως αναγνώστης μερικές σκέψεις για το βιβλίο και τον δημιουργό του, μακριά βέβαια από την πρόθεση της λογοτεχνικής κριτικής. Προεξαγγελτικά λέω ότι, κατά τη γνώμη μου, η ‘’Casa Μπιάφρα’’ είναι το καλύτερο από τα έξι μυθιστορήματα του Σκαμπαρδώνη, πιο εμπνευσμένο ως προς την μυθιστορηματική πλοκή και σύνθεση και καλύτερα λογοτεχνικά δομημένο. Και ότι η ”Casa Μπιάφρα” είναι επίσης πολιτικό μυθιστόρημα. Με την έννοια ότι επιλέγει το ιστορικό περιβάλλον και υπόστρωμα σημαντικών πολιτικών γεγονότων, διεργασιών και συγκρούσεων που προκαλούν κοινωνικό ντόμινο και επιφέρουν πολιτικοκοινωνικές μεταμορφώσεις και αλλαγές. Ακόμη και οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες του εκπροσωπούν πολιτικά μορφώματα, πολιτικές ιδεολογίες και δράσεις. ‘Ετσι, γενικότερα, λαμβάνοντας υπόψη τη θεματογραφία και την επιλεκτική εμμονή σε πολιτικά γεγονότα που εγκυμόνησαν και γέννησαν πολιτικές εξελίξεις στη νεοελληνική κοινωνία, χαρακτηρίζω από το σύνολο των μυθιστορημάτων του τον Γιώργο Σκαμπαρδώνη ως πολιτικό μυθιστοριογράφο. Να θυμίσω τα προηγούμενα: Στο ‘’Ουζερί Τσιτσάνη’’ καταγράφει ως ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο το πολιτικό κλίμα της γερμανικής κατοχής, στο ‘’Πολύ βούτυρο στο τομάρι του σκύλου’’, αναδεικνύει το ζοφερό περιβάλλον του παρακράτους και τη δολοφονία Λαμπράκη, στον ‘’Υπουργό της νύχτας’’ ένας τυχοδιώκτης -χαρτοπαίκτης αναρριχάται στην ψηλότερη πολιτική κονίστρα, προβάλλοντας το στερεότυπο του σύγχρονου πολιτικού κυνισμού. Ακόμη και τα άλλα δύο μυθιστορήματα ,με προσωπογραφικό άξονα, είναι άκρως πολιτικά. Στο ‘’Όλα βαίνουν καλώς εναντίον μας’’, η ερωτική φλογερή ιστορία του μυθιστορηματικού ήρωα – του Μάρκου Βαμβακάρη- και το ρεμπέτικο μουσικό πάθος του υπόκεινται στο πολιτικό και κοινωνικό στέγαστρο της μεταξικής δικτατορίας και της κατοχής. Στο ‘’Γερνάω επιτυχώς’’, παρόλο που φαινομενικά εξιστορεί τη ζωή μιας απλοϊκής βασανισμένης γυναίκας, το κίνητρο και ο διαμορφωτής της ζωής της είναι η ‘’πολιτική κατάσταση’’ της εποχής της.
Το εξώφυλλο του βιβλίου με γραφιστική επιμέλεια του Θανάση Γεωργίου
Το ίδιο και στο τελευταίο μυθιστόρημα του Σκαμπαρδώνη ‘’Casa Μπιάφρα’’, που καλύπτεται ολόκληρο με τον πολιτικό μανδύα, τολμώντας να πω ότι ακόμη και ο τίτλος του βιβλίου είναι μια εμβληματική προσομοίωση του ελληνικού πολιτικού και κοινωνικού ζόφου της εποχής. Το παλιό σπίτι – κοινόβιο της ανατολικής Θεσσαλονίκης που πρωταγωνιστεί τοπογραφικά στο μυθιστόρημα, πήρε τα όνομα από την κατακρεουργημένη περιοχή της Αφρικής που αποσχίστηκε από την Νιγηρία στη δεκαετία του 1960 και ο λαός της, η φυλή Ίγμπο, γνώρισε φοβερά αντίποινα και στερήσεις που προκάλεσαν εκατόμβες χιλιάδων νεκρών από την πείνα και τα βασανιστήρια. Σε αντίθεση με την πολιτική μονοκαλλιέργεια του μυθιστορήματος, τα διηγήματά του έχουν μια θεματογραφική πολυμέρεια και εμβέλεια για παν το επιστητόν και ενδιαφέρον, περίεργα του παρελθόντος και του παρόντος, ιστορίες, πρόσωπα, πουλιά και ζώα.
Ο Σκαμπαρδώνης , για λόγους λογοτεχνικής οικονομίας και πλοκής, καταγράφει με εξαιρετικές εικόνες το κοινόβιο Κάζα Μπιάφρα όπου ζει ένας πολυσυλλεκτικός θίασος περιθωριακών ατόμων με ποικίλη επαγγελματική(;) και ταξική προέλευση. Το κοινόβιο βρίσκεται στον φτωχοσυνοικισμό Καραγάτσια, στην περιοχή Ανάληψης -Μαρτίου, στο ύψος της οδού Δελφών, ένας παραγκομαχαλάς καταραμένων, προσφύγων και φτωχών επήλυδων και ντόπιων. Ο συγγραφέας όμως δεν αρκείται στην ανατομία της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και στην χαρακτηρολογική περιγραφή και προβολή των όντως χαρισματικών περιθωριακών ατόμων του κοινοβίου. Επιλέγει μερικούς από τους πρωταγωνιστές του και τους εμπλέκει, τους χρησιμοποιεί ως ιμάντες σύνδεσης με εκπροσώπους της τοπικής παραπολιτικής εξουσίας στα συνωμοτικά τερτίπια της. Έτσι με αριστοτεχνικό τρόπο, από την κοινωνική ‘’μπιάφρα’’ ο Σκαμπαρδώνης μεταπηδά στην πολιτική ‘’μπιάφρα’’ της εποχής, αγγίζοντας ένα από τα μεγαλύτερα πολιτικά γεγονότα της νεότερης ιστορίας, που σημειώθηκε το καλοκαίρι του 1965, τη διαβόητη αποστασία (βουλευτών του κυβερνητικού κόμματος), που είναι γνωστότερη ως ‘’Ιουλιανά’’, η συνωμοτική δράση της οποίας απλώθηκε και στη Θεσσαλονίκη.
Τίτλος εφημερίδας από ρεπορτάζ για τα Καραγάτσια, τον προσφυγικό συνοικισμό Ουζεϊρ Μπέη.
Πρωταγωνιστής, στη Θεσσαλονίκη και τη Βόρεια Ελλάδα, της αποστασίας, στην αποχώρηση βουλευτών από το κυβερνόν κόμμα, την Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου φέρεται στο μυθιστόρημα ο ‘’άρχοντας της πόλης’’, ο εκδότης Γιάννης Βεντήρης (δηλαδή ο Γιάννης Βελλίδης) της εφημερίδας ‘’Μακεδών’’ (δηλαδή της ‘’Μακεδονίας’’), ο οποίος με ποικίλους πειθαναγκαστικούς τρόπους και με χρήματα (που περιγράφονται αριστοτεχνικά στο βιβλίο) πείθει κάποιους Μακεδόνες βουλευτές να εγκαταλείψουν τον Γέρο. Αυτοί με άλλους 40 περίπου αποστάτες βουλευτές, μετά την παραίτηση του Παπανδρέου, συμμετείχαν σε κυβερνήσεις δεξιάς-αποστατών. Ο Βεντήρης χρησιμοποίησε έμπιστους τρόφιμους της Μπιάφρας στις οικονομικές συναλλαγές με τους υποψήφιους αποστάτες. Ο Σκαμπαρδώνης περιγράφει με λεπτομέρειες τις εξελίξεις της συνωμοσίας και στη σεκάνς των γεγονότων που ακολούθησαν παραθέτει ίσως την καλύτερη περιγραφή της ογκώδους διαδήλωσης κατά του παλατιού και των αποστατών στην Αθήνα στην οποία σκοτώθηκε ο Σωτήρης Πέτρουλας.
Φωτογραφία του 1965. Από αριστερά Κων. Μητσοτάκης, Γιάννης Βεντήρης (κατά κόσμον Γιάννης Βελλίδης) η κόρη του Κατερίνα και ο Στεφ. Στεφανόπουλος, πρωθυπουργός μιας από τις κυβερνήσεις της αποστασίας. Κάτω το ξενοδοχείο Μεντιτερανέ, στέκι του ”άρχοντα της πόλης” Γ. Βεντήρη για τις επαφές του με πολιτικά και κοσμικά πρόσωπα.
Ένα άλλο πρόσωπο που μπλέκεται στο βιβλίο με τις πολιτικές παρεμβάσεις του είναι ο Τομ Πάπας, ο ελληνοαμερικανός επενδυτής και δημιουργός των διυλιστηρίων πετρελαίου στη Δυτική Θεσσαλονίκη ESSO-Papas, τη μετέπειτα ΕΚΟ. Η επένδυση της ESSO στη Θεσσαλονίκη εγκαινιάζει τη φάση της βιομηχανοποίησης στη Βόρεια Ελλάδα, αλλά και της ενεργής συμμετοχής του αμερικανικού παράγοντα, όπως περιγράφονται στο βιβλίο, στις εξελίξεις του Ψυχρού Πολέμου. Η Μακεδονία συνορεύει με τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού και τα γεγονότα της αποστασίας απέχουν μόλις δεκαπέντε χρόνια από το τέλος του εμφυλίου.
Οι εγκαταστάσεις της ESSO-Πάπας στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του.
Βέβαια ο Σκαμπαρδώνης δεν γράφει ιστορία, το Casa Μπιάφρα ‘’είναι ένα επινοημένο μυθιστόρημα που ξετυλίγεται στο χρονικό πλαίσιο πραγματικών γεγονότων, εξηγείται στο εσώφυλλο του βιβλίου. Η δράση των ηρώων είναι πειραματική και φανταστική… Εδώ αναπτύσσονται δυνητικές εκδοχές που εμπνέουν την αφήγηση, η οποία σε κάποια σημεία ίσως εφάπτεται, αλλά δεν αντιστοιχεί επακριβώς στην ιστορική πραγματικότητα, που συνήθως κι αυτή επιδέχεται αρκετές προσεγγίσεις και ερμηνείες’’. Ωστόσο, μπορεί η λογοτεχνική προσέγγιση εκ των πραγμάτων να μην είναι επακριβής, αλλά η γλαφυρή και ζωντανή αφήγηση του συγγραφέα και ο ιδιαίτερος σκηνογραφικός φωτισμός καίριων γεγονότων, κάνει το μυθιστόρημα να παίζει το ρόλο ενός καλού ιστορικού μαθήματος για τα ‘’Ιουλιανά’’, που στάθηκαν μοιραία για τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας, όπως την έζησε η γενιά μου στο πετσί της. Η Λογοτεχνία γίνεται η καλύτερη ανάγνωση και προσέγγιση της Ιστορίας.
Πάνω πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ”Μακεδονία” για τα ”Ιουλιανά” και κάτω η ογκώδης διαδήλωση στην Αθήνα για τον θάνατο του Σωτήρη Πέτρουλα – με την οποία ολοκληρώνεται η ολιγοήμερη δράση του μυθιστορήματος – που περιγράφει με μοναδικό λογοτεχνικό ύφος στο βιβλίο του ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης.
Για τις λογοτεχνικές αρετές του μυθιστορήματος έγραψαν και γράφουν οι ειδικοί αναλυτές. Εδώ θέλω μόνο, τελειώνοντας, να επισημάνω ιδιαίτερα την αριστουργηματική παρουσίαση, τα ‘’πορτρέτα’’ των λαϊκών ηρώων του μυθιστορήματος και την ιδιόλεκτη γλώσσα τους καθώς και τη γλαφυρή και αποκαλυπτική περιγραφή γειτονιών, λαϊκών και αριστοκρατικών ψυχαγωγικών κέντρων (απαράμιλλες είναι οι περιγραφές μιας κοκορομαχίας τζόγου και των περιστεράδων με τα περιστέρια-βούτες). Γενικά ο μυθιστοριογράφος προβάλλει έντεχνα την τοπογραφία και την κοινωνική δομή της Θεσσαλονίκης στη δεκαετία του 1960, που είναι αποτέλεσμα εξαντλητικής και ενδελεχούς έρευνας για τα θέματα που καταπιάνεται, χαρακτηριστικό γνώρισμα του Γιώργου Σκαμπαρδώνη, του χαρισματικού συγγραφέα της Θεσσαλονίκης.
Χ.ΖΑΦ.
