Το Ολοκαύτωμα στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 2001 από την Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης σε συνεργασία με τον «Οργανισμό Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης “Θεσσαλονίκη 1997”» και προβάλλει με εκθέματα και συλλογές την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη από την ίδρυση της πόλης (315 π.Χ.) έως τα μέσα του 20^ού αιώνα. Η πιο δραματική και συγκινητική ενότητά του είναι η αίθουσα που παρουσιάζει το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα.

Το Μουσείο αναπτύσσεται στους χώρους ιστορικού κτηρίου στο εμπορικό κέντρο της πόλης (οδός Αγίου Μηνά 13 και Βενιζέλου), το οποίο στις αρχές του 20^ού αιώνα στέγαζε την Τράπεζα Αθηνών και τη γαλλόφωνη εβραϊκή εφημερίδα L’Independent. Το εβραϊκής ιδιοκτησίας διατηρητέο κτήριο χτίστηκε το 1906 και δεν έπαθε ζημιές στην πυρκαγιά του 1917.

Η μόνιμη έκθεση του ΕΜΘ περιλαμβάνει επιτύμβιες πλάκες από το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, θρησκευτικά αντικείμενα, παλιά βιβλία στην εβραϊκή γλώσσα που χρονολογούνται από τον 17^ο έως τον 20^ό αιώνα και εκδόθηκαν σε τυπογραφεία της Θεσσαλονίκης, προπολεμικές εβραϊκές εφημερίδες, οικογενειακά κειμήλια, ενδυμασίες, αντικείμενα από στρατόπεδα συγκέντρωσης, δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα σχετικά με το Ολοκαύτωμα, φωτογραφίες, σχέδια και πίνακες ζωγραφικής κ.ά. Από τα συγκινητικά εκθέματα είναι τα κίτρινα αστέρια και η μεταλλική πρέσα που τα έκοβε. Το απεχθές κίτρινο αστέρι υποχρεώθηκαν από τις γερμανικές αρχές κατοχής να το φορούν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι είχαν περιοριστεί σε γκέτο πριν από την αποστολή τους στα στρατόπεδα εξόντωσης.

Τα πειστήρια του Ολοκαυτώματος

Η Δ’ αίθουσα στον όροφο είναι η πιο συγκινητική ενότητα του Μουσείου, που καταγράφει με κείμενα και εκθέματα τη δραματική πορεία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Από τα πρώτα σκληρά μέτρα των ναζί το 1941 εναντίον της εβραϊκής κοινότητας μέχρι την αποστολή, το 1943, 48.533 Εβραίων της πόλης στο στρατόπεδο του Άουσβιτς-Μπιρκενάου και την εξόντωση 37.386 ψυχών στους θαλάμους αερίων. Μαρτυρίες, φωτογραφίες, στολές και αντικείμενα κρατουμένων, η μήτρα που έκοβε τα άστρα που φορούσαν οι Εβραίοι στα γκέτο, διαταγές των ναζί, αλλά και πλαστές ταυτότητες που εκδόθηκαν από τις ελληνικές Αρχές για τη σωτηρία των κατατρεγμένων Εβραίων, είναι ενδεικτικά ντοκουμέντα που δίνουν στον επισκέπτη το μέγεθος του ολοκαυτώματος του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης από τους ναζί.

Κυρίαρχη θέση στην αίθουσα έχουν η στολή του κρατούμενου αρ.118745 (Λεόν Περαχιά) στο στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου και η μεταλλική πρέσα με τη μήτρα που χρησιμοποιήθηκε το 1943 για να κοπούν τα κίτρινα άστρα που φορούσαν στα γκέτο οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Η πρέσα ανήκε στο τυπογραφείο Γκατένιο και είχε παραχωρηθεί στην Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης για την παραγωγή της μακάβριας σήμανσης.

Παρουσιάζονται επίσης αυθεντικά σπαράγματα και ατομικά αντικείμενα των κρατουμένων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης: όπως θερμομονωτικά υλικά από το κρεματόριο Άουσβιτς, χερούλι από σκέπαστρο ορόφου θαλάμου αερίων, μεταλλικό καπάκι δοχείου που περιείχε το θανατηφόρο Ζυκλόν Β, το οξύ ανυδρικού κυανίου που διοχετεύονταν στους θαλάμους του θανάτου. Μεταλλικό κύπελλο και κουτάλια από τα στρατόπεδα. Ποίημα του Νίκου Καραγιάννη που γράφτηκε στο στρατόπεδο του Ebensee και είναι αφιερωμένο στον συγκρατούμενό του Χάινς Κούνιο. Επίσης εκτίθεται λεύκωμα φωτογραφιών με τα παιδιά της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα.

Η πρέσα με την οποία οι ναζί έκοψαν τα απεχθή “κίτρινα αστέρια” για τους υπό εξόντωση Εβραίους στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης  

Στον χώρο εκτίθενται πλαστές ταυτότητες που χορηγήθηκαν από την Ελληνική Αστυνομία σε Εβραίους. Επίσης προσωρινές ταυτότητες που δόθηκαν σε επιζώντες Έλληνες Εβραίους, μετά την απελευθέρωσή τους από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η στρατιωτική στολή του μόνιμου αξιωματικού του ελληνικού στρατού Χαΐμ Ιακώβ Σακκή που σκοτώθηκε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο στην Αλβανία το 1941 και η φωτογραφία του συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή, που σκοτώθηκε στο Αλβανικό μέτωπο και τα οστά του μεταφέρθηκαν το 2002 και θάφτηκαν στο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, υπογραμμίζουν τη συμμετοχή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στους ελληνικούς αγώνες.

Στον τοίχο του διαδρόμου, έξω από την έκθεση του Ολοκαυτώματος, η μακάβρια αίσθηση απαλύνει με τις φωτογραφίες των επιζώντων και τις εικόνες επιβίωσης και ανάκαμψης της ολιγομελούς Κοινότητας με τις μεταπολεμικές ειρηνικές δράσεις (ομαδικοί γάμοι, κοινοτικές συγκεντρώσεις, παιδικές κατασκηνώσεις, αθλητικές εκδηλώσεις κλπ).

Το Αρχείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης

Πολλά τεκμήρια, έγγραφα και βιβλία για την ιστορία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, κυρίως του Ολοκαυτώματος και της μεταπολεμικής περιόδου, διατηρούνται στο Αρχείο που οργάνωσε η Κοινότητα το 2009. Το Αρχείο της ΙΚΘ περιλαμβάνει 2.500 τόμους με κοινοτικά έγγραφα που χρονολογούνται από το 1940 μέχρι σήμερα, 500 χειρόγραφους τόμους με πρωτόκολλα, πρακτικά, μητρώα κλπ. Επιπλέον ψηφιοποιήθηκαν τα πρακτικά των κοινοτικών συμβουλίων και της κοινοτικής συνέλευσης από το 1944 έως σήμερα. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δηλώσεις περιουσίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προς τις γερμανικές Αρχές του 1943, οι κοινοτικές εκλογές από το 1946 έως σήμερα, έγγραφα σχετικά με τις γερμανικές αποζημιώσεις, καθώς και ένα μεγάλο μέρος του μητρώου από το 1944, δηλαδή γεννήσεις, γάμοι, θάνατοι, που βοηθούν στην αναζήτηση γενεαλογικών στοιχείων των μελών της εβραϊκής κοινότητας. Σημαντικό τμήμα του Αρχείου είναι το υλικό που αφορά στο Ολοκαύτωμα (δικαστικά έγγραφα και πρακτικά, μαρτυρίες επιζώντων κλπ., το οποίο προσφέρει στοιχεία για ειδικές επιστημονικές έρευνες, καθώς περιλαμβάνει πηγές, άγνωστες έως τώρα, που αφορούν στα πολυάριθμα θύματα του Ολοκαυτώματος.

Ιστορικά στοιχεία για τη γενοκτονία των Θεσσαλονικιών Εβραίων

Κατά την απογραφή του Οκτωβρίου του 1940 ο συνολικός εβραϊκός πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης ήταν 48.965 άτομα. Οι Εβραίοι που ζούσαν στα όρια του Δήμου Θεσσαλονίκης ήταν 46.265 και αντιπροσώπευαν το 20% του πληθυσμού του Δήμου που ανέρχονταν σε 179.481 άτομα (78% χριστιανοί Ορθόδοξοι και 2% άλλων θρησκευτικών ομάδων).

Με την εισβολή των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη, στις 9 Απριλίου 1941, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Οι Γερμανοί ναζί επέβαλαν σκληρά διοικητικά μέτρα, έπαψαν τις διοικήσεις τους, επίταξαν τα εβραϊκά κτήρια, λεηλάτησαν τις βιβλιοθήκες, τις συναγωγές και γενικά τις εβραϊκές περιουσίες, απέλυσαν τους Εβραίους υπαλλήλους του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, υποχρέωσαν το δημοτικό συμβούλιο της πόλης να αλλάξει τα ονόματα των δρόμων που ήταν εβραϊκά.

Στις 11 Ιουλίου του 1942, το «Μαύρο Σάββατο» όπως πέρασε στην εβραϊκή μνήμη, οι Γερμανοί συγκέντρωσαν στην πλατεία Ελευθερίας 9.000 άνδρες ηλικίας 18-45 χρόνων, προκειμένου να επιλέξουν ομάδες για καταναγκαστική εργασία, και τους υπέβαλαν σε φοβερά μαρτύρια και εξευτελισμούς επί ώρες μέσα στην καλοκαιρινή ζέστη. Η καταγραφή του «εργατικού δυναμικού», για λογαριασμό των γερμανικών τεχνικών εταιρειών Muller και Todt, συνεχίστηκε για τρεις μέρες. Οι περισσότεροι στάλθηκαν σε οδικά έργα και μεταλλεία, όπου επικρατούσαν άθλιες συνθήκες, με αποτέλεσμα πολλοί να χάσουν τη ζωή τους. Τον Οκτώβριο του 1942, η εβραϊκή κοινότητα υπέγραψε με τη γερμανική διοίκηση πρωτόκολλο εξαγοράς της καταναγκαστικής εργασίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, με αντίτιμο δύο δισεκατομμύρια δραχμές, που καταβλήθηκε σε τρεις δόσεις.

Πριν από την επιχείρηση εκτόπισης, τον Μάρτιο του 1943, με εντολή των Γερμανών ιδρύθηκε η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ), για την καταγραφή της εβραϊκής περιουσίας και τον διορισμό «μεσεγγυούχων» χριστιανών για τη διαχείρισή της. Τυπικά οι περιουσίες (2.300 επιχειρήσεις και 12.000 περίπου διαμερίσματα) μεταβιβάστηκαν στο ελληνικό δημόσιο, αλλά στην πραγματικότητα η διαχείρισή της πέρασε στα γερμανικά χέρια και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Τα πλούσια καταστήματα παραχωρήθηκαν σε διαβόητους δωσίλογους (όπως ο Γεώργιος Πούλος και ο Λάσκαρης Παπαναούμ), οι οποίοι πλούτισαν με τη λεηλασία και το ξεπούλημα των εμπορευμάτων τους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η εβραϊκή περιουσία ανερχόταν σε 18 εκατομμύρια χρυσές λίρες ή 1,5 δις ευρώ. Το 1945, με αναγκαστικό νόμο, η ελληνική κυβέρνηση υποχρέωσε τους μεσεγγυούχους να παραδώσουν τις περιουσίες στους νόμιμους δικαιούχους, αλλά η αδυναμία διεκδίκησης λόγω του Ολοκαυτώματος, η γραφειοκρατία και ο επερχόμενος εμφύλιος πόλεμος δεν έφεραν την ποθητή δικαίωση, και οι διαδικασίες κράτησαν αρκετά χρόνια.

Τον Φεβρουάριο του 1943 η Επιτροπή Ρόζενμπεργκ με επικεφαλής τους αξιωματούχους ναζί Αλόις Μπρούνερ (Alois Brunner) και Ντίτερ Βισλιτσένι (Dieter Wisliceny) οργάνωσαν τις εκτοπίσεις των Εβραίων στα στρατόπεδα εξόντωσης, αφού τους περιόρισαν σε γκέτο στις συνοικίες τους και τους υποχρέωσαν να κρεμούν στο πέτο το «κίτρινο άστρο» για να μην αποδράσουν. Σύμφωνα με στοιχεία των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους, από τον Μάρτιο έως τον Αύγουστο του 1943 μεταφέρθηκαν με 18 σιδηροδρομικές αποστολές από τη Θεσσαλονίκη στα ναζιστικά στρατόπεδα 45.620 Εβραίοι, ενώ τα αρχεία του στρατοπέδου Άουσβιτς-Μπιρκενάου ανεβάζουν τον αριθμό στις 48.223 άτομα. Εξάλλου, σύμφωνα με νεότερες έρευνες, οι Εβραίοι που μεταφέρθηκαν σιδηροδρομικώς στο στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου έφταναν τις 43.850 άτομα. Από αυτούς οι 37.387 δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς-Μπιρκενάου και πολλοί από τους υπόλοιπους πέθαναν στο στρατόπεδο. Με μια ακόμη αποστολή στάλθηκαν στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν άλλοι 441 Εβραίοι της πόλης που είχαν και ισπανική υπηκοότητα. Οι Εβραίοι – δημότες της πόλης, που χάθηκαν στα κρεματόρια, αποτελούσαν το 20% περίπου του συνολικού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Πριν από τη μαζική εκτόπισή τους, πολλοί Εβραίοι κατόρθωσαν να φύγουν από την πόλη και εντάχθηκαν σε αντιστασιακές οργανώσεις, ενώ άλλοι διέφυγαν με ψεύτικες ταυτότητες σε ασφαλή μέρη. Λόγω της μυστικής διαδικασίας, ο αριθμός των διασωθέντων Εβραίων αυτής της κατηγορίας δεν είναι εξακριβωμένος.

Πρέπει να τονιστεί ότι διαβήματα προς τις Αρχές κατοχής, προκειμένου να σταματήσουν οι αποστολές Εβραίων στα στρατόπεδα, έκαναν ο μητροπολίτης των Ορθόδοξων χριστιανών της πόλης Γεννάδιος, το σωματείο αναπήρων πολέμου, δικηγόροι και νομικοί της Θεσσαλονίκης, αλλά η διαμαρτυρία των Θεσσαλονικέων δεν είχε δημόσιο και μαζικό χαρακτήρα. Το κορυφαίο διάβημα για να μπει τέλος στην επιχείρηση εξόντωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης έκαναν τον Μάρτιο του 1943 ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός μαζί με 30 προέδρους οργανώσεων και ιδρυμάτων, με θαρραλέο έγγραφό τους προς τις Αρχές κατοχής και τον πρωθυπουργό της κατοχικής κυβέρνησης. Πρόσφατα (2016) ήρθε στη δημοσιότητα, με τηλεοπτική εκπομπή, η ηρωική ενέργεια του προέδρου Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης Άγγελου Κουτσουμάρη, ο οποίος επιχείρησε με συνέργεια και άλλων δικαστικών και νομικών να υιοθετηθούν παράτυπα από χριστιανικές οικογένειες 400 περίπου εβραιόπουλα, προκειμένου να αποτραπεί η αποστολή τους στα ναζιστικά κρεματόρια. Το σχέδιο όμως προδόθηκε στην πορεία και η επιχείρηση ματαιώθηκε. Η πράξη του Έλληνα “Σίντλερ”, που είχε παραμείνει μέχρι σήμερα άγνωστη, τιμήθηκε από την Εβραϊκή Κοινότητα και συγκίνησε για το μέγιστο μάθημα ανθρωπιάς.

Χ.ΖΑΦ.

Το κείμενο συγκροτήθηκε με αποσπάσματα από το βιβλίο του Χρίστου Ζαφείρη “Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων”, που εκδόθηκε το 2016 από τον εκδοτικό οίκο “Επίκεντρο”. Ο Ιστορικός και Περιηγητικός Οδηγός μεταφράστηκε και θα εκδοθεί στα Αγγλικά και τα Γαλλικά τους επόμενους μήνες.