Τζαμιά, μιναρέδες και τεκέδες στην οθωμανική Θεσσαλονίκη

Το εσωτερικό του Γενί τζαμί στη Θεσσαλονίκη.

Πόσα τζαμιά και μουσουλμανικά μοναστήρια (τεκέδες) είχε η Θεσσαλονίκη στα χρόνια της τουρκοκρατίας; Στο σημερινό θέμα γίνεται μια συνοπτική καταγραφή και παρουσίαση των τζαμιών, των τεκέδων και των βυζαντινών εκκλησιών της πόλης που μετατράπηκαν από τους Τούρκους σε μουσουλμανικά τεμένη.

Στους δύο πρώτους αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας κτίστηκαν αρκετά μεγάλα τζαμιά και συνοικιακά τεμένη (mescid), ενώ πολλές βυζαντινές εκκλησίες της πόλης μετατράπηκαν σε μουσουλμανικούς χώρους λατρείας. Ο αριθμός τους, που προέρχεται κυρίως από περιγραφές επισκεπτών και τις οθωμανικές καταγραφές των συνοικιών, δεν είναι αξιόπιστος και ποικίλει κατά εποχή. Οι ερευνητές υπολογίζουν ότι με βάση τις καταγραφές  ο αριθμός των τζαμιών κυμαίνονταν  μεταξύ 48 (που ήταν οι μουσουλμανικές συνοικίες) και 60.

Οι μιναρέδες της Θεσσαλονίκης, φωτογραφία των μέσων του 19ου αιώνα.

Με την πάροδο των αιώνων πολλά τζαμιά εγκαταλείφθηκαν και κατέρρευσαν. Το 1772 ο περιηγητής Avva Belley αναφέρει 33 τζαμιά με μιναρέδες, ένα αιώνα αργότερα ο Eyice τα βρίσκει 50  και το 1913 ο Tafrali  μέτρησε 37 τζαμιά.  Ένα ιεροδικαστικό τεφτέρι του 1835 περιλαμβάνει 34 τζαμιά  και 49 συνοικιακά  τεμένη (μεσκίντ). Ο καθηγητής Βασίλης Δημητριάδης  καταγράφει στη μνημειώδη ‘’Τοπογραφία’’ της Θεσσαλονίκης στα χρόνια της τουρκοκρατίας 38 τζαμιά (όπου περιλαμβάνονται και οι βυζαντινές εκκλησίες) και  49 συνοικιακά τεμένη. Στις αρχές του 20ού αιώνα εμφανίζονταν 54 μουσουλμανικά τεμένη.  Από τα τζαμιά αυτά σήμερα  σώζονται (τα δύο σχεδόν κατεστραμμένα) μόνο πέντε. Ανάμεσά τους και το παλιότερο και μεγαλύτερο της πόλης, το Χαμζά Μπέη τζαμί που χτίστηκε το 1467-68.  Οι τελευταίοι 26 μιναρέδες κατεδαφίστηκαν το 1925 με απόφαση της δημοτικής αρχής. Διατηρήθηκε μόνο ένας, ο μιναρές της Ροτόντας, για να θυμίζει τις πολλαπλές αλλαγές που σημειώθηκαν σε αυτό το σημαντικό ρωμαϊκό μνημείο της Θεσσαλονίκης.

Το Σαατλί τζαμί, δίπλα στο Διοικητήριο, κάηκε στην πυρκαγιά του 1917.

Τα τζαμιά που σώζονται στην πόλη

Χαμζά Μπέη τζαμί (“Αλκαζάρ”). Το Χαμζά Μπέη τζαμί, στη διασταύρωση των οδών Εγνατίας και Βενιζέλου, είναι το παλιότερο μουσουλμανικό τέμενος στη Θεσσαλονίκη. Χτίστηκε, σύμφωνα με την επιγραφή στον δυτικό τοίχο του κτηρίου, το 1467-1468 από τη Χαφσά Χατούν, κόρη του αξιωματούχου του σουλτάνου Χαμζά Μπέη, στρατιωτικού διοικητή της πόλης, από τον οποίο πήρε και το όνομά του. Αρχικά ήταν συνοικιακό τζαμί (mescid) χωρίς μιναρέ. Στα τέλη του 16^ου αιώνα προστέθηκαν δύο ορθογώνιοι χώροι με θόλο στη βόρεια και νότια πλευρά του καθώς και μια περιμετρική στοά που δημιουργούσε αυλή. Την ίδια εποχή ανεγέρθηκε και ο μιναρές του. Νέες επισκευές, σύμφωνα με την επιγραφή, έγιναν στο μνημείο τον 17^ο αιώνα.

Το Χαμζά Mπέη τζαμί (‘Αλκαζάρ’), στην Εγνατία με Βενιζέλου.

Μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων με την ανταλλαγή, στον χώρο της στεγασμένης αυλής λειτούργησε ο κινηματογράφος «Αλκαζάρ», ενώ στους άλλους χώρους υπήρχαν καταστήματα. Από τους σεισμούς του 1978 έπαθε μεγάλες ζημιές, και τα τελευταία χρόνια γίνεται εκ βάθρων στερέωση και αναστήλωση του μνημείου για να γίνει επισκέψιμο, δίπλα στον σταθμό Βενιζέλου του μετρό της πόλης.

Αλατζά Ιμαρέτ. Βορειοανατολικά του Γενί Χαμάμ, στην οδό Κασσάνδρου 92-93, βρίσκεται το τζαμί του Αλατζά Ιμαρέτ που ήταν και πτωχοκομείο (ιμαρέτ). Ο μιναρές του ήταν διακοσμημένος με πολύχρωμες (αλατζά) πέτρες σε ρομβοειδή σχήματα, απ’ όπου πήρε και το όνομά του. Χτίστηκε, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, το 1484 από τον Ισάκ πασά, μεγάλο βεζίρη που είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη και άσκησε τα καθήκοντα του έπαρχου (σαντζάκμπεη) της περιοχής.

Το Αλατζά Ιμαρέτ στην οδό Κασσάνδρου.

Το Αλατζά Ιμαρέτ διέθετε έναν κεντρικό χώρο προσευχής, ενώ τα πλάγια διαμερίσματα χρησιμοποιούνταν για τα συσσίτια των πτωχών, τη διδασκαλία του Κορανίου και άλλες βοηθητικές χρήσεις του φτωχοκομείου. Λειτουργούσε επίσης και ιερατική σχολή (μεντρεσές). Στους κεντρικούς χώρους του μνημείου διατηρούνται τοιχογραφίες με γεωμετρικά και φυτικά κοσμήματα. Σημερινή χρήση: Χώρος εικαστικών εκθέσεων του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Γενί τζαμί. Το Γενί τζαμί βρίσκεται στην ανατολική πλευρά έξω από το ιστορικό κέντρο της πόλης, στην οδό Αρχαιολογικού Μουσείου 30, κάθετη στην οδό Βασ. Όλγας. Χτίστηκε το 1902 από τον αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι και ήταν το τζαμί των εξισλαμισθέντων Εβραίων της πόλης (Ντονμέδων). Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923) στέγασε για μικρό χρονικό διάστημα πρόσφυγες και από το 1925 έως το 1962 χρησιμοποιήθηκε ως αρχαιολογικό μουσείο της πόλης. Το κτήριο συνδυάζει τη μουσουλμανική παράδοση με τον αρχιτεκτονικό συρμό της εποχής του, τον εκλεκτικισμό (μίξη νεοκλασικών, αναγεννησιακών, αρ νουβό και λοιπών αρχιτεκτονικών στοιχείων). Στο προαύλιό του φυλάσσεται πλούσια συλλογή μαρμάρινων γλυπτών της Ρωμαϊκής εποχής και των πρωτοχριστιανικών χρόνων από ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη. Σημερινή χρήση: Χώρος εικαστικών εκθέσεων του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Το Γενί τζαμί στην οδό Αρχαιολογικού Μουσείου.

Τζαμί Ζιχνί πασά. Στην οδό Αργοναυτών της Άνω Πόλης, βορειοδυτικά από τον ναό του Οσίου Δαβίδ, χτίστηκε το 1895 από τον Mustafa Zihni, βαλή της Θεσσαλονίκης, ένα μικρό τζαμί που φέρει το όνομά του. Το τζαμί χτίστηκε σε θεμέλια απροσδιόριστου βυζαντινού οικοδομήματος. Σημερινή χρήση: Ιδιωτική κατοικία.

Ισκελέ τζαμί (τζαμί της Σκάλας). Χτίστηκε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα (1763) δίπλα στην παλιά αποβάθρα του λιμανιού, έξω από την πύλη του Γιαλού, από Αιγύπτιους εμπόρους. Ήταν το θρησκευτικό και κοινωνικό κέντρο της Αιγυπτιακής Αγοράς, που εξελίχτηκε στη σημερινή συνοικία Λαδάδικα. Ο χώρος προσευχής του τζαμιού για τις θρησκευτικές ανάγκες των εμπόρων βρισκόταν στον όροφο, ενώ στο ισόγειο υπήρχαν καταστήματα. Μετά την ανταλλαγή  το τζαμί χρησιμοποιήθηκε για εμπορική στέγη και έχει καταστραφεί τμήμα του από τη διάνοιξη δρόμου. Ωστόσο το κτήριο σώζεται σε αρκετό ύψος και διατηρεί τα βασικά μορφολογικά στοιχεία του.  Το Ισκελέ τζαμί βρίσκεται στην οδό Φασιανού 2, στη συνοικία Λαδάδικα. Είναι μισοκατεστραμμένο και  σήμερα ο ισόγειος χώρος του στεγάζει  καταστήματα.

 Χασάν Φεχμί πασά τζαμί. Ανάμεσα στα διατηρητέα κτήρια του στρατοπέδου “Παύλου Μελά”, στη δυτική Θεσσαλονίκη, είναι και το τζαμί του στρατοπέδου (χωρίς μιναρέ), το οποίο στη διάρκεια λειτουργίας του στρατοπέδου στέγαζε γραφεία στρατιωτικής μονάδας. Το τζαμί μετατοπίστηκε αρκετά μέτρα από την αρχική του θέση πάνω σε ράγες, όταν διαπλατύνθηκε η γειτονική λεωφόρος Λαγκαδά. Το τζαμί είναι διώροφο και κατασκευάστηκε το 1903-4 για τις θρησκευτικές ανάγκες του στρατοπέδου από τον Χασάν Φεχμί πασά, που διατέλεσε δυο φορές διοικητής του βιλαετίου Θεσσαλονίκης. Προβλέπεται η ανάδειξή του στο πλαίσιο της γενικής αναμόρφωσης του στρατοπέδου ‘’Παύλου Μελά’’ σε μητροπολιτικό πάρκο της Θεσσαλονίκης.

Μιναρές της Ροτόντας. Στην ανατολική πλευρά της Ροτόντας σώζεται ο τάφος του σεΐχη Χορτατζή Σουλεϊμάν εφέντη (Hortaci Suleyman Efendi), ο οποίος μετέτρεψε το 1590-91 τη χριστιανική εκκλησία της Ροτόντας σε τζαμί. Ο μιναρές της Ροτόντας χτίστηκε την ίδια εποχή (1590-91) και είναι ο μόνος που διασώθηκε από τη γενική κατεδάφιση των μιναρέδων της Θεσσαλονίκης κατά τη δεκαετία του 1920. Υπολογίζεται ότι στις αρχές του 20^ού αιώνα υψώνονταν στον ουρανό της Θεσσαλονίκης 27 μιναρέδες, σε μουσουλμανικά τεμένη αλλά και σε βυζαντινούς ναούς της πόλης.

Στη Ροτόντα διατηρήθηκε ο μοναδικός μιναρές της Θεσσαλονίκης.

Ο μιναρές της Ροτόντας, που έχει ύψος 36 μ. και 129 σκαλοπάτια, έπαθε σοβαρές ζημιές από τον σεισμό του 1978, γι’ αυτό στις εργασίες στερέωσής του περιδέθηκε με ανοξείδωτο χάλυβα χωρίς να αλλάξει η αρχιτεκτονική μορφή και αισθητική του. Σημερινή χρήση: Επισκέψιμα μνημεία στο αρχαιολογικό συγκρότημα της Ροτόντας.

 Οι βυζαντινές εκκλησίες που μετατράπηκαν σε τζαμιά

1. Eski Cuma τζαμί (ναός Αχειροποιήτου). Η πρώτη εκκλησία που μετατράπηκε σε τζαμί μετά την κατάληψη της πόλης το 1430 από τον σουλτάνο Μουράτ Β’. Η εκκλησία κτίστηκε τον 5ο αιώνα.

2.Agya Sofya τζαμί (ναός Αγίας Σοφίας). ‘Εγινε τζαμί από τον μεγάλο βεζίρη και μπεηλέρμπεη της Ρούμελης Ratkub Ibrahim Pasa στα 1524. Ήταν το κεντρικό τζαμί της πόλης. Ο ναός κάηκε στην πυρκαγιά του 1890 και επιδιορθώθηκε με επιστημονικό σύμβουλο τον γάλλο βυζαντινολόγο Καρλ Ντιλ. Ο χριστιανικός ναός κτίστηκε στα τέλη του 7ου με αρχές του 8ου αιώνα.

Agya Sofya τζαμί (ναός Αγίας Σοφίας)

3. Kasimiye τζαμί (ναός Αγίου Δημητρίου). Ο ναός του πολιούχου αγίου της Θεσσαλονίκης Δημητρίου μετατρατάπηκε σε τζαμί από τον σουλτάνο Βαγιαζίτ Β’ το 1492. Η μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική χτίστηκε τον 5ο αιώνα, κάηκε το 620, ξαναχτίστηκε μεγαλύτερη και καταστράφηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Ο ναός αναστηλώθηκε επί πολλά χρόνια και παραδόθηκε στην χριστιανική λατρεία το 1948. Στη διάρκεια της λειτουργίας του ως τζαμί, οι μουσουλμάνοι επέτρεπαν στους χριστιανούς να επισκέπτονται το ναό και να προσκυνούν τον φερόμενο ως τάφο του Αγίου Δημητρίου.
4. Hortac Efendi τζαμί (Ροτόντα). Το ρωμαϊκό κτίσμα του Γαλέριου, που είχε μετατραπεί σε χριστιανική εκκλησία τον 5ο αιώνα, έγινε τζαμί το 1591 από τον Χορτατσί Σουλεϊμάν Εφέντη, σεϊχη του τεκέ των Δερβίσηδων, ο τάφος του οποίου υπάρχει στην ανατολική πλευρά της Ροτόντας. Η σχετική επιγραφή της μετατροπής σε τζαμί σώζεται πάνω από τη νότια είσοδο του μνημείου. Σήμερα η Ροτόντα λειτουργεί ως μουσείο.
5. Seray Atik τζαμί (Seraily τζαμί). Είναι ο ναός που ανήκε στη βυζαντινή μονή Ακαπνίου και  σήμερα έχει  το όνομα Προφήτης Ηλίας, κτίσμα του 14^ου αιώνα. Η μετατροπή σε τζαμί έγινε μετά την κατάληψη της πόλης το 1430 από τον Μπαντραλί Μουσταφά Πασά.

Yakub Pasa τζαμί (ναός της Αγίας Αικατερίνης)

6.Yakub Pasa τζαμί (ναός της Αγίας Αικατερίνης). Είναι του 13ου αιώνα. Έγινε τζαμί από τον Γιακούμπ Πασά, αξιωματούχο του Βαγιαζίτ Β’, το 1511.

7.Ιshakιye τζαμί (ναός του Αγίου Παντελεήμονα). Μετατράπηκε σε τζαμί γύρω στα 1500 από τον Ichak Celebi. Η εκκλησία ταυτίζεται με τον κεντρικό ναό της μονής Περιβλέππτου ή μονή του κυρ Ισαάκ που ιδρύθηκε στα 1295-1314.

8.Ceseri Kasim Pasa τζαμί (ναός Αγίων Αποστόλων). Έγινε τζαμί από τον βεζίρη Τσεζερί Κασίμ Πασά στο διάστημα 1520-1530. Κατά τη μετατροπή του σε τέμενος οι Τούρκοι σκέπασαν με σοβά τα περίφημα ψηφιδωτά και κατέστρεψαν τις χρυσές ψηφίδες ανάμεσα στις παραστάσεις. Τα ψηφιδωτά αποκαλύφθηκαν όταν ο ναός ξανάγινε χριστιανική εκκλησία. Οι Άγιοι Απόστολοι ήταν ναός βυζαντινού μοναστηριού που χτίστηκε από τον Πατριάρχη Νίφωνα στα 1310-1314.

9. Iki Serife (ναός Ταξιαρχών). Έγινε τζαμί τα πρώτα χρόνια μετά την κατάληψη της πόλης. Ο ναός χρονολογείται τον 14^ο αιώνα.

10. Cazancilar τζαμί (ναός Παναγίας Χαλκέων). Η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας Χαλκέων, που χτίστηκε στα 1028 από τον αξιωματούχο της βυζαντινής αυλής Χριστόφορο, βρισκόταν στην συνοικία όπου υπήρχαν καταστήματα χαλκωματάδων. Για το λόγο αυτό όταν στα μέσα του 15ου αιώνα η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί ονομάστηκε Καζαντζιλάρ (των χαλκωματάδων).

   Στην τελευταία φάση της τουρκοκρατίας (1890-1908) πολλά τζαμιά – βυζαντινές εκκλησίες επισκευάστηκαν ή ανακαινίστηκαν, ενώ εκτεταμένες επιδιορθώσεις έγιναν μετά το σεισμό του 1905. Οι σημαντικότερες επεμβάσεις έγιναν στους ναούς της Αγίας Σοφίας, της  Αχειροποιήτου, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Παντελεήμονα και της Ροτόντας. Οι επισκευές γίνονταν με την εποπτεία διάσημων βυζαντινολόγων, Γάλλων και Ελλήνων.  

Τεκέδες

Στη διάρκεια της τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν πολλοί τεκέδες, θρησκευτικά ιδρύματα που έμοιαζαν με τα χριστιανικά μοναστήρια, όπου μόναζαν οι δερβίσηδες, κι ήταν τόποι πνευματικότητας και προσκυνήματος. Οι δερβίσηδες, εκπρόσωποι του μυστικισμού στην ισλαμική θρησκεία, προσέλκυαν στους τεκέδες πολύ κόσμο κι όχι μόνο μουσουλμάνους αλλά και χριστιανούς που αναζητούσαν πνευματική καθοδήγηση και συμπαράσταση. Συνήθως στον τεκέ υπήρχε τάφος κάποιου αγίου και διατηρούνταν αγιάσματα, πηγές που το νερό τους θεωρούνταν θαυματουργό.

Ο Μεβλιχανές βρισκόταν έξω από τα δυτική τείχη και καταστράφηκε στον μεσοπόλεμο.

Υπήρχαν πολυάριθμοι τεκέδες στην πόλη, ο αριθμός των οποίων ήταν διαφορετικός κάθε εποχή. Ο καθηγητής Βασίλης Δημητριάδης στο βιβλίο του (Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, 1430-1912) έχει καταγράψει 32 τεκέδες. Ο σημαντικότερος τεκές ήταν των Μεβλεβήδων δερβίσηδων που βρισκόταν έξω από τα δυτικά τείχη, στο ύψος όπου καταλήγει η οδός Αγίου Δημητρίου. Ήταν γνωστός ως Mevlihane και στους Έλληνες ως Μεβλεβιχανές και περίφημος για την ομορφιά των κτηρίων του και της τοποθεσίας όπου ήταν χτισμένος. Ιδρύθηκε ανάμεσα στα 1612 και 1617 από τον Εκμεκτσί Ζαντέ Αχμέντ Πασά και τον 19ο αιώνα ήταν από τους πιο πολυσύχναστους τεκέδες της πόλης, για τον τάφο του αγίου και τους χορούς των περιστρεφόμενων δερβισηδων.

Ο τεκές του Μεβλεβιχανέ στα χρόνια του Α’ παγκόσμιου πολέμου, με ελάχιστους μοναχούς, καταλήφθηκε από τους πρόσφυγες και έγινε για πολλά χρόνια κατοικία τους. Ο τεκές εγκαταλείφθηκε και στη δεκαετία του 1920 με την προσφυγική εγκατάσταση και τις πολεοδομικές μεταμορφώσεις καταστράφηκε και χάθηκε οριστικά από τη μνήμη της πόλης.

Χ.ΖΑΦ.

Το παρόν κείμενο συγκροτήθηκε από επιμέρους κεφάλαια του Ιστορικού και Περιηγητικού Οδηγού «Η Θεσσαλονίκη των Οθωμανών» του Χρίστου Ζαφείρη που θα κυκλοφορήσει στις αρχές του 2018 από τις εκδόσεις ‘’Επίκεντρο’’.