Ένα πρωτοποριακό εγχείρημα διάσωσης βυζαντινού μνημείου στον Αλιάκμονα

Πριν από λίγες μέρες είχα γράψει για το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Νικάνορα Ζάβορδας και την διάσωση – αναστήλωση του ασκηταριού του Αγίου από την κατάκλυση των νερών του Αλιάκμονα, εξαιτίας του φράγματος  Ιλαρίωνα που κατασκευάστηκε στην περιοχή. Το φράγμα αποκάλυψε κι ένα άλλο ‘’θύμα’’  μνημείου στην περιοχή, της βυζαντινής μονής Παναγίας Τορνικίου, που ευτυχώς σώθηκε χάρη σε ένα γιγάντιο  μηχανικό εγχείρημα μεταφοράς της σε υψηλότερο επίπεδο, πάνω από την σημερινή επιφάνεια των νερών του φράγματος. Με εντυπωσίασε αυτή η άγνωστη ιστορία και σας τη μεταφέρω.

Η εγκαταλειμμένη μονή Κοίμησης της Θεοτόκου  Τορνικίου, κοντά στο χωριό Παναγιά (παλιά Τορνίκι), πηγαίνοντας από το χωριό Παλιουριά Γρεβενών προς την μονή Ζάβορδας, βρισκόταν από τον 12^ο αιώνα στις όχθες του Αλιάκμονα. Από το παλιό μοναστήρι σωζόταν  η διώροφη εκκλησία του, με σπάνιας τέχνης τοιχογραφίες, του 1481-82 στον όροφο και του 1728-30 στον ισόγειο ναό, που έχουν ανεξάρτητες εισόδους δυτικά  Όταν προγραμματίστηκε η δημιουργία του φράγματος του Ιλαρίωνα διαπιστώθηκε ότι η σπάνια διπλή κατάγραφη με σπάνιες τοιχογραφίες εκκλησία θα κατακλυζόταν από τα νερά του Αλιάκμονα. Χτύπησε τότε συναγερμός στις τεχνικές υπηρεσίες της ΔΕΗ – που κατασκεύαζε τα φράγματα-  και υπήρξαν έντονες αντιδράσεις  από την αρχαιολογική υπηρεσία για την … προγραμματισμένη καταστροφή του μνημείου.  Τέθηκαν στο τραπέζι σωτηρίας διάφορες λύσεις, όπως η αφαίρεση – αποτοίχιση των τοιχογραφιών κα η μεταφορά τους σε μουσείο ή με επανατοίχιση  σε νέο ναό  ίδιων διαστάσεων που θα χτιζόταν από την αρχή σε κοντινό σημείο. Επιλέχτηκε τελικά να εφαρμοστεί η πρωτοποριακή…  ολόσωμη μεταφορά του μνημείου με μηχανική μετακύληση  σε ψηλότερο σημείο…  Υπήρξε   έμπειρος  Έλληνας τεχνικός  με πλούσια τεχνογνωσία που ανέλαβε να ανεβάσει την εκκλησία σε μια ανηφορική πλαγιά  127 μ. ψηλότερα από την αρχική της θέση…

Πάνω η μονή Παναγίας Τορνικίου στην αρχική της θέση στις όχθες του Αλιάκμονα. Κάτω στη νέα της θέση που μεταφέρθηκε για να μην κατακλυσθεί από τα νερά του φράγματος Ιλαρίωνα (φωτο Θωμά Μπιζιούρα).

Ένα θαύμα τεχνικής διάσωσης μνημείου

Το έργο της μεταφοράς ανέλαβε η εταιρία ΑΚΤΩΡ ΑΤΕ με μελετητή και ψυχή του εγχειρήματος τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Κορρέ, ειδικό στις μετακινήσεις κτηριακών συγκροτημάτων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.  Οι τεχνικοί  έσκαψαν από τα θεμέλια την εκκλησία και την τοποθέτησαν σε ένα μεταλλικό πλαίσιο για να είναι ασφαλής. Στη συνέχεια με τη συνδρομή υδραυλικών μηχανικών μέσων την κάθισαν σε κάθετη στάση πάνω στις κεκλιμμένες, λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους,  μεταλλικές ράγες. Με ιδιαίτερη προσοχή, για να μην γίνουν καθιζήσεις στο έδαφος και ανατραπεί το πολύτιμο φορτίο, το  ιστορικό συγκρότημα ωθούνταν  στις ανηφορικές σιδεροτροχιές με υδραυλικά έμβολα. Κάθε έξι μέτρα σταματούσε η προώθηση και οι πίσω βαριές ράγες μεταφέρονταν με γερανό  στο μπροστινό μέρος για να συνεχιστεί το σκαρφάλωμα. Εννοείται ότι είχε διανοιγεί ένας πλατύς ανηφορικός δρόμος για την ασφαλή μετακύληση της εκκλησίας.

Το μνημείο με τη συνδρομή ειδικών τεχνικών μπήκε στις ράγες ανεβαίνοντας 127 μ. με υδραυλικά μηχανικά μέσα μια ανηφορική πλαγιά για να εγκατασταθεί στην νέα της θέση.

Το  σχετικά μικρού μεγέθους  260 τόνων  κτήριο  προωθούνταν κάθε μέρα εφτά μέτρα. Η επιχείρηση άρχισε την 1η Σεπτεμβρίου 2011 και ολοκληρώθηκε με ασφάλεια, χωρίς την παραμικρή ραγισματιά, σε 16 μέρες…

Τη διώροφη εκκλησία την τοποθέτησαν σε ένα πλάτωμα,  συμπληρώθηκαν τα χαγιάτια, οι τεχνικοί έκαναν τις απαραίτητες συντηρήσεις, χτίστηκαν και οι υποτυπώδεις  χώροι των κελλιών και  ο μαντρότοιχος και έτσι ολοκληρωμένη  η μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου Τορνικίου, που πανηγυρίζει  στις 15 Αυγούστου, υποδέχεται πιστούς και περαστικούς στη νέα της θέση. ..

Ιστορικά της μονής

Το μοναστήρι ανήκε, σύμφωνα με την παράδοση, στη βυζαντινή οικογένεια των Τορνικίων, αλλά δεν έχουμε κτητορική ή άλλη μαρτυρία. Φέρεται ότι ιδρύθηκε τον 12^ο αιώνα, αλλά μαρτυρίες για την ύπαρξη του μοναστηριού  έχουμε  μόνο από τις σωζόμενες επιγραφές  του 15^ου και του 18^ου  αιώνα από την τοιχογράφηση των δύο εκκλησιών του σπάνιου  τύπου καθολικού (κεντρικού ναού της μονής)  που έχει δύο ορόφους.

Και οι δύο ναοί είναι στο εσωτερικό τους κατάγραφοι με τοιχογραφίες σε καλή κατάσταση. Οι τοιχογραφίες του παλιότερου ναού  αποδόθηκαν από τον συμφοιτητή  μου αείμνηστο ερευνητή αρχαιολόγο Σωτήρη Κίσσα σε ένα από τα παλιότερα καστοριανιά εργαστήρια αγιογράφων  και  χρονολογήθηκαν στα 1481 με 1482. Η κτητορική επιγραφή  πάνω από το παράθυρο της νότιας πλευράς γράφει:

ΑΝΗΓΕΡΘΙ Κ(ΑΙ) ΑΝΕΚΕΝΗΣΘΟΙ Ω ΘΙ/ΟΣ Κ(ΑΙ) Ο ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ / [Ε]ΝΔΟΞΟΥ ΗΠΕΡΕΥΛΟΓΗΜΕΝΗς Δ[ΕΣ]/ΠΟΙΝΗς ΟΙΜ(ΩΝ) ΘΕ(ΟΤΟΚ)ΟΥ Κ(ΑΙ) ΑΗΠαΡΘΕΝΟΥ ΜαΡ[Ιας] / ΔΙ[Α] ΣΙΝΔΡΟΜΗς ΚΟΠΟΥ Κ(ΑΙ) ΚΕΡΓΟΥ ΕΞΟΔΟΥ [ΔΕΗ]/ΣΙΣ ΑΝΤΤΟΝΗΟΥ ΗΕΡΟΜΟΝαΧ[ΟΥ] (ΚΑΙ ΝΙΚ 117 […]) / ΙΕΡΟΜΟΝα[ΧΟΥ] (ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΤ Ϡ Ϟ) (= 6 990 = 1481/82)

Η επιγραφή μιλάει για ανακαίνιση προϋπάρχοντος  ναού  και ότι  κτήτορες υπήρξαν οι ιερομόναχοι Αντώνιος και Νικόλαος (;)..

Στον δεύτερο ναό, η ζωγραφική εκτελέστηκε στα 1728 – 1730 από τον Πάνο, υιό του ιερέα Δημητρίου από τα Ιωάννινα. Στην επιγραφή αναφέρονται ακόμη το όνομα του επισκόπου Παρθενίου (1730 -1743) και δύο ιερομονάχων, του Θεοφάνη από την Ελασσόνα και του Παγούνου από την Καισάρεια με έξοδα των οποίων έγινε η τοιχογράφηση.

Σύμφωνα με τις ιστορικές μαρτυρίες τον 18ο το μοναστήρι βρισκόταν σε ακμή, αλλά είναι άγνωστο πότε εγκαταλείφθηκε. Στο σεισμό του 1995 ο ναός έπαθε σημαντικές ζημιές που αποκαταστάθηκαν από την αρχαιολογική υπηρεσία.

Χ.ΖΑΦ.