Ο περίφημος Μεβλεβιχανές με τους ορχούμενους δερβίσηδες στα δυτικά τείχη

Εξωτερική  όψη του Μεβλεβί  χανέ με το περίφημο κιόσκι θέας. Συλλογή Γιάννη Αρτόπουλου. 

Έξω από τα δυτικά τείχη, στο ύψος της σημερινής οδού Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη, υψωνόταν το όμορφο και πλούσιο μουσουλμανικό μοναστήρι των Μεβλεβί δερβίσηδων, που ιδρύθηκε τον 17^ο και διατηρήθηκε ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Σήμερα ο Μεβλεβί χανές, που καταστράφηκε στο μεσοπόλεμο, έμεινε στις παλιές φωτογραφίες και στη συλλογική… λήθη της πόλης.

Οι τεκέδες στη μουσουλμανική θρησκεία δεν είχαν την απαξιωτική και δυσφημιστική σημασία που έχουν σήμερα. Ήταν θρησκευτικά ιδρύματα και έπαιζαν το ρόλο του πνευματικού κέντρου για το μουσουλμανικό στοιχείο. Στους τεκέδες, που έμοιαζαν με χριστιανικά μοναστήρια, ζούσαν οι δερβίσηδες, εκπρόσωποι του μυστικισμού στη μουσουλμανική θρησκεία, οι οποίοι είχαν μεγάλο πνευματικό κύρος και προσείλκυαν πολλούς μουσουλμάνους που ζητούσαν καθοδήγηση και συμπαράσταση, έξω από το επίσημο ισλαμικό ιερατείο.Οι δερβίσηδες ήταν ενταγμένοι σε διάφορα δερβίσικα τάγματα, που είχαν ως αρχηγό κάποιον άγιο ή πνευματικό άνδρα και διαφορετική ιδεολογία από την επίσημη ισλαμική θρησκεία. Βλέποντας όμως τη δύναμη που είχαν στο λαό οι δερβίσηδες, η οθωμανική εξουσία όχι μόνο ανεχόταν αλλά συνέδραμε στη δημιουργία τεκέδων και την ύπαρξη δερβίσικων ταγμάτων.

Εξωτερική άποψη του τεκέ του Μεβλεβιχανέ, έξω από τα δυτικά τείχη της πόλης. Ιδρύθηκε στις αρχές του 17^ου αιώνα και ήταν μοναστήρι του τάγματος των Μεβλεβί δερβίσιδων. Το συγκρότημα του Μεβλεβιχανέ διατηρήθηκε ως τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το 1918 από το φωτογράφο Leon Busy, σε μια περίοδο που ο τεκές είχε καταλειφθεί από εξαθλιωμένους πρόσφυγες του Α΄ μεγάλου πολέμου. (Η φωτογραφία είναι του μουσείου Albert Kahn, από το βιβλίο «Θεσσαλονίκη, οι πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες 1913 και 1918», εκδόσεις ΟΛΚΟΣ).

Στη διάρκεια της τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν πολλοί τεκέδες. Σχεδόν σε κάθε συνοικία υπήρχε και ένας τεκές, ένα θρησκευτικό ίδρυμα που είχε επικεφαλής τον σεϊχη, τον ηγούμενο του μοναστηριού, ο οποίος ήταν ιερό πρόσωπο και ο τάφος του γινόταν λαϊκό προσκύνημα. Συνήθως το νερό από την πηγή του τεκέ θεωρούνταν από τους πιστούς μουσουλμάνους ότι είχε θαυματουργικές ιδιότητες. Πολλά βυζαντινά μοναστήρια της πόλης είχαν μετατραπεί μετά την τουρκική κατάκτηση σε τεκέδες, διατηρώντας την ιερότητα του χώρου με άλλη θρησκεία. Ο καθηγητής Βασίλης Δημητριάδης που μελέτησε την περίοδο της τουρκοκρατίας, αποκάλυψε από διάφορες πηγές και παρουσίασε στο σημαντικό βιβλίο του «Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας 1430-1912», 32 τεκέδες που υπήρχαν μέσα στην πόλη! Οι τεκέδες έπαιρναν το όνομά τους από τον τόπο, τους ιδρυτές ή το δερβίσικο τάγμα, αλλά και από τα επαγγέλματα, μια και μερικοί από αυτούς ήταν θρησκευτικά κέντρα επαγγελματικών συντεχνιών (τεκές των βυρσοδεψών, των πεταλωτών κλπ).

Η φιάλη, στεγασμένη κρήνη, στην αυλή του τεκέ των Μεβλεβίδων δερβίσηδων στη Θεσσαλονίκη. (καρτ ποστάλ της εποχής του Α’ παγκόσμιου πολέμου).

Ο τεκές των Μεβλεβί δερβίσηδων

Ο πιο διάσημος και περίφημος ως προς την τοποθεσία και την αρχιτεκτονική ομορφιά στη Θεσσαλονίκη ήταν ο τεκές των Μεβλεβί δερβίσηδων, γνωστός πιο πολύ στους Ελληνες ως Μεβλεβιχανές. Ο τεκές βρισκόταν έξω από τα δυτικά τείχη, στην περιοχή του ναού της Αγίας Φανερωμένης, λίγα μέτρα πάνω από την Νέα Πύλη, εκεί δηλαδή που αρχίζει η οδός Αγίου Δημητρίου. Στην παλαιοχριστιανική περίοδο, στον χώρο του τεκέ, υπήρχε κοιμητηριακός ναός προς τιμήν των μαρτύρων Ειρήνης, Αγάπης και Χιονίας, οι οποίες κατά την παράδοση έχασαν τη ζωή τους στους διωγμούς των Ρωμαίων κατά των χριστιανών στη Θεσσαλονίκη. Ο ναός μετατράπηκε σε μοναστήρι, το οποίο μετά την οθωμανική κατάκτηση της πόλης μετατράπηκε σε τεκέ των Μεβλεβίδων δερβίσηδων. 

Το μοναστηριακό αυτό ίδρυμα των Μεβλεβί δερβίσηδων ιδρύθηκε από τον Εκμεκτζί-Ζαδέ Αχμέτ πασά ανάμεσα στα χρόνια 1612 και 1617. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, θεωρούνταν ο πλουσιότερος τεκές στην οθωμανική αυτοκρατορία, τουλάχιστον στις αρχές του 20ού αιώνα, γι’ αυτό ήταν πολύ γνωστός και πέρα από τους μουσουλμάνους περιηγητές και ιστορικούς.

Μια πρώιμη περιγραφή του Μεβλιβιχανέ της Θεσσαλονίκης είναι του Τούρκου Εβλιά Τσελεμπί όταν επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη το 1668. Όπως συνήθιζε ο Τούρκος διάσημος περιηγητής του 17^ου αιώνα, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για το μνημείο, αν και οι ιστορικοί θεωρούν ότι η καταγραφή του χαρακτηρίζεται από υπερβολή και αδιασταύρωτη παράθεση των στοιχείων: 

«Όλα τα κελιά των φτωχών μοναχών βλέπουν προς τη θάλασσα. Εχει αίθουσα δερβισικών ορχήσεων αναψυχής με θόλον ξύλινον, περιστοιχιζόμενον εκ των τεσσάρων πλευρών από ιδιαίτερα διαμερίσματα, όλα περικυκλωμένα από καλλιτεχνικά κιγκλιδώματα και διακόσμητα με χαμαιλεοντείους πολυχρώμους ζωγραφίας της Τραπεζούντος. Είναι θόλοι αξιοθέατοι, καλλιτεχνικώτεροι από των εν Μπεσίκτας της Κωνσταντινουπόλεως δερβισικής μονής των Μεβλεβήδων. Μάλιστα πέριξ της αιθούσης των ορχήσεων υπάρχουν κομψοί κίονες τελείας τέχνης ομοίας της οποίας δεν ευρίσκεται εις άλλον δερρβισικόν μοναστήριον. Εχει εκατοντάδες γυμνοπόδων και ασκεπών γερόντων, εναρέτων και αφοσιωμένων εις τα θεία, σοφών, πληγωμένων την καρδίαν γερόντων, οι οποίοι απαγγέλλουν το μεσνεβί και αναγινώσκουν το κοράνιον..»

Το χαρακτηριστικό και το εντυπωσιακό για τους μη μουσουλμάνους ήταν το γεγονός ότι οι μεβλεβίδες μοναχοί προσεύχονταν με χορευτικές κινήσεις κι όχι ακίνητοι, όπως συμβαίνει με τους χριστιανούς μοναχούς. Οι μεβλεβί δερβίσηδες έφταναν στη θέωση, στην επαφή με το θεό τους, μέσα από χορό με περιστροφικές φιγούρες, υπό τους ήχους μιας μακριάς φλογέρας, του νάι, και του βιολιού. Οι χοροί τους, σύμφωνα με τους ειδικούς δεν είναι τίποτα άλλο παρά συμβολικές κινήσεις που αντιγράφουν το ηλιακό σύστημα και τους πλανήτες.

«Άξιος επισκέψεως»

Για τον Μεβλιβιχανέ έγραψαν αρκετοί Έλληνες και ξένοι περιηγητές. Ο συγγραφέας της «Αστυγραφίας Θεσσαλονίκης» Μιχαήλ Χατζηϊωάννου, που αναφέρεται στον τεκέ, θεωρεί ότι είναι χτισμένος πάνω στο βυζαντινό μοναστήρι της Αγίας Ματρώνας και τις εκκλησίες των Αγίων Χιόνης, Ειρήνης και Αγάπης στην ίδια περιοχή.

Ο Γ. Μωραϊτόπουλος, συγραφέας του βιβλίου «Τοπογραφία Θεσσαλονίκης», που εκδόθηκε στα 1883, δίνει την παρακάτω περιγραφή του Μεβλεβιχανέ: «Διερχόμενοι την μεγάλην δημοσίαν οδόν εκτός της πύλης του Βαρδαρίου, παρατηρούμεν ότι το μεν προς βορράν μέρος της οδού είναι πλήρες ταφικών μνημείων, άνωθεν δε της νέας πύλης (Γενί Καπού) διακρίνεται ο Μεβληχανές (Μοναστήριον Δερβισών), κείμενος μεταξύ δένδρων και υψηλών κυπαρίσσων. Ούτος είναι άξιος επισκέψεως δια την λαμπράν τοποθεσίαν και δια την εν αυτή καθαριότητα. Το έαρ (σ.σ. άνοιξη) κατά πάσαν Πέμπτην μ.μ. πολλαί εκ των ημετέρων οικογενειών μεταβαίνουσι εκεί δια να ίδωσι τα διάφορα θρησκευτικά έθιμα των Δερβισών». Ο Μωραϊτόπουλος αναφέρεται προφανώς στον χορό των Μεβλεβίδων μοναχών, που είναι μια ιδιότυπη προσευχή, η οποία εντυπωσίαζε μουσουλμάνους και αλλόθρησκους.

Ο τεκές του Μεβλεβιχανέ στα χρόνια του Α’ παγκόσμιου πολέμου, με ελάχιστους μοναχούς, καταλήφθηκε από τους πρόσφυγες και έγινε για πολλά χρόνια κατοικία τους. Ο τεκές εγκαταλείφθηκε και στη δεκαετία του 1920 με την προσφυγική εγκατάσταση, την απέχθεια της εποχής για κάθε μουσουλμανικό και τις πολεοδομικές μεταμορφώσεις, χάθηκε οριστικά από τη μνήμη της πόλης.

Χ.ΖΑΦ.

 *Δείτε μια  ψηφιακή τρισδιάστατη αναπαράσταση, με βάση παλιές φωτογραφίες, του τεκέ του Μεβλεβιχανέ που φιλοτέχνησαν οι Γιάννης και Γιώργος Αρτόπουλος. Ευχαριστώ τον Γιάννη Αρτόπουλο που μου έδωσε ευγενικά την άδεια να συνδέεται το θέμα μου με το εξαιρετικό 3d καθώς και για την παραχώρηση δύο φωτογραφιών της συλλογής του για την εικονογράφηση του θέματος.