Μνημεία και τόποι του εβραϊκού Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη

Η 27η Ιανουαρίου είναι η «Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος». Είναι μια επίσημη εθνική επέτειος τιμής, μνήμης και περισυλλογής για τους χιλιάδες Έλληνες Εβραίους που αποδεκατίστηκαν από τους Γερμανούς ναζί το 1942-43. Αρκετοί τόποι της Θεσσαλονίκης είναι συνδεδεμένοι με το εβραϊκό Ολοκαύτωμα. Η πλατεία Ελευθερίας, ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός και ο γειτονικός συνοικισμός Χιρς. Επίσης τρεις ακόμη χώροι, το εβραϊκό νεκροταφείο, το Εβραϊκό Μουσείο και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο συντηρούν τη μνήμη και προβάλλουν την πολύχρονη παρουσία των Εβραίων στη «Μάδρε ντε Ισραέλ».

Πλατεία Ελευθερίας

Η σημερινή διευρυμένη πλατεία Ελευθερίας, που τα τελευταία χρόνια έχει μετατραπεί σε πάρκινγκ αυτοκινήτων, δημιουργήθηκε με την εφαρμογή του πολεοδομικού σχεδίου Εμπράρ μετά την πυρκαγιά του 1917. Σε αυτήν την πλατεία, στις 11 Ιουλίου 1942, οι Γερμανοί ναζί συγκέντρωσαν τους άρρενες Εβραίους ηλικίας από 18 έως 45 χρόνων, προκειμένου να τους καταγράψουν και να τους στείλουν σε καταναγκαστικές εργασίες σε διάφορες περιοχές.

Μέσα στην καλοκαιρινή ζέστη επί ώρες οι Γερμανοί τους υπέβαλαν σε φοβερές ταπεινώσεις και μαρτύρια, κάνοντας έτσι τη δημόσια έναρξη της «τελικής λύσης» των Εβραίων που είχαν αποφασίσει οι ναζί. Οι φρικτές εικόνες διασώθηκαν σε φωτογραφικά ντοκουμέντα αυτόπτη Γερμανού στρατιωτικού, που αποκαλύφθηκαν τελευταία και περιήλθαν στην κατοχή Θεσσαλονικιού που αναγνώρισε τον πατέρα του στον χώρο του μαρτυρίου!

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης έχει προγραμματίσει την ανάπλαση της πλατείας Ελευθερίας, στην οποία θα αποτυπωθούν με συμβολισμούς οι ιστορικές μνήμες που έχουν σχέση με τον εβραϊσμό της πόλης.

Το κεντρικό Μνημείο του Ολοκαυτώματος

Στη νοτιοανατολική γωνία της πλατείας Ελευθερίας στήθηκε το μνημείο του Ολοκαυτώματος στη μνήμη των Ελλήνων Εβραίων, δημοτών της Θεσσαλονίκης, που εξοντώθηκαν στα ναζιστικά κρεματόρια. Είναι ένα σύγχρονο γλυπτό από μπρούτζο που αναπαριστά την επτάφωτη λυχνία, τη μενορά (menorah), με τις φλόγες της να τυλίγουν ανθρώπινα σώματα σε πτώση. Φιλοτεχνήθηκε από τον Σέρβο καλλιτέχνη, καθηγητή στην Ακαδημία Εφαρμοσμένων Τεχνών του Βελιγραδίου, Nantor Glid και ολοκληρώθηκε από τον γιο του Daniel Glid. Πρότυπά του ήταν τα μνημεία Ολοκαυτώματος στο Βελιγράδι και το Νταχάου, έργα του ίδιου καλλιτέχνη.

Αρχικά, το 1997, το γλυπτό τοποθετήθηκε σε πάρκο όπου βρισκόταν ο εβραϊκός συνοικισμός «151», κοντά στο νοσοκομείο Χιρς (Ιπποκράτειο), στην ανατολική Θεσσαλονίκη. Λόγω κατασκευής υπόγειου πάρκινγκ σε εκείνον τον χώρο, το μνημείο μεταφέρθηκε το 2007 στην πλατεία Ελευθερίας, η οποία βρίσκεται πλησιέστερα στους χώρους της εβραϊκής μνήμης.

Παλιός σιδηροδρομικός σταθμός

Στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης (κοντά στο λιμάνι που σήμερα χρησιμοποιείται για τη διακίνηση εμπορευμάτων) στήθηκε η τελευταία πράξη της εβραϊκής τραγωδίας καθώς σ’ αυτόν «φορτώθηκαν» οι Εβραίοι στα τρένα-φέρετρα και στάλθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Από τις 15 Μαρτίου έως τις 2 Αυγούστου 1943, 46.061 Εβραίοι από τη Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις της Βόρειας Ελλάδας μεταφέρθηκαν με 19 σιδηροδρομικές αποστολές στα κρεματόρια της Πολωνίας, του Άουσβιτς-Μπιρκενάου και του Μπέργκεν-Μπέλσεν. Πολλοί σιδηροδρομικοί υπάλληλοι της Θεσσαλονίκης, αδιαφορώντας για τους κινδύνους, βοήθησαν στη φυγάδευση και απόκρυψη αρκετών Εβραίων. Μια εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα μνημονεύει το τραγικό γεγονός των μακάβριων αποστολών:

«Μνήμης ένεκεν. Αφιερώνεται στην ιερή μνήμη των 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που από τον Μάρτιο μέχρι τον Αύγουστο του 1943 οδηγήθηκαν από τους ναζί και κατακτητές της πατρίδας μας στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, στοιβάχτηκαν σε κλειστά φορτηγά βαγόνια ζώων και εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα Άουσβιτς-Μπιρκενάου, όπου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο».

Τα τελευταία χρόνια, στις 15 Μαρτίου, ημέρα έναρξης των σιδηροδρομικών αποστολών προς τα κρεματόρια, γίνεται πορεία μνήμης των Θεσσαλονικιών, με τη συμμετοχή των τοπικών Αρχών και των Εβραίων της πόλης, από την πλατεία Ελευθερίας έως τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό. Ο Δήμος Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης, έχει προγραμματίσει την ίδρυση Μουσείου του Ολοκαυτώματος, που θα δημιουργηθεί στην περιοχή του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού.

Συνοικισμός Βαρόνου Χιρς

Κοντά στον Σιδηροδρομικό Σταθμό υπήρχε η συνοικία του βαρόνου Χιρς, που είχε διαμορφωθεί σε γκέτο στη διάρκεια της κατοχής από τους Γερμανούς. Το γκέτο Χιρς ήταν ο τελευταίος χώρος συγκέντρωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, πριν επιβιβαστούν στα τρένα για να μεταφερθούν στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου.

Η συνοικία Χιρς κατασκευάστηκε από την εβραϊκή κοινότητα με δωρεά του βαρόνου Μορίς Χιρς και στέγασε πυροπαθείς Εβραίους μετά την πυρκαγιά του 1890 και Ρωσοεβραίους πρόσφυγες. Ο συνοικισμός απλωνόταν σε έκταση 45 στρεμμάτων, μεταξύ των οδών Μοναστηρίου – Αναγεννήσεως και του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού, και περιλάμβανε 135 σπίτια όπου κατοικούσαν 285 φτωχές οικογένειες, κυρίως μικρέμποροι, εργάτες και αχθοφόροι.

Ο συνοικισμός χρησιμοποιήθηκε από τους ναζί, από τον Φλεβάρη του 1943, ως στρατόπεδο μεταγωγής για τους εκτοπισμένους Εβραίους της Θεσσαλονίκης που προωθούνταν προς το στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Οι ναζί ύψωσαν φράκτες περιμετρικά του συνοικισμού και άφησαν μόνο ελεγχόμενες εξόδους που οδηγούσαν στον Σιδηροδρομικό Σταθμό όπου μεταφέρονταν οι κρατούμενοι Εβραίοι για να φορτωθούν στα στρένα του θανάτου. Το πρώτο άθλιο τρένο με στοιβαγμένους 2.800 ανθρώπους ξεκίνησε στις 15 Μαρτίου 1943.

Η συναγωγή του συνοικισμού καταστράφηκε από τους ναζί, όπως όλες οι συναγωγές της πόλης. Σε τμήμα του συνοικισμού χτίστηκαν κτήρια των κλινικών της Κτηνιατρικής σχολής του ΑΠΘ και πολυκατοικίες. Σήμερα από τη μαρτυρική εβραϊκή συνοικία σώζονται δυο τρία χαμόσπιτα στην οδό Σταύρου Βουτυρά, απέναντι από τις πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις.

Το πρώτο Μνημείο του Ολοκαυτώματος στο νέο κοιμητήριο

Στη Δυτική Θεσσαλονίκη, στην περιοχή του πρώην Δήμου Σταυρούπολης, δίπλα στον χείμαρρο Δενδροπόταμος (οδός Καραολή-Δημητρίου) αναπτύχθηκε σε έκταση 17.000 τ.μ. το νέο εβραϊκό νεκροταφείο, μετά την καταστροφή από τους Γερμανούς ναζί και τη συνέργεια των τοπικών αρχών, το 1942, του ιστορικού νεκροταφείου της εβραϊκής κοινότητας, που απλωνόταν στον χώρο της σημερινής Πανεπιστημιούπολης. Ο χώρος για τη δημιουργία του νέου νεκροταφείου παραχωρήθηκε από το κράτος στην εβραϊκή κοινότητα το 1938. Στο νεκροταφείο δεσπόζει το μαρμάρινο μνημείο με την επτάφωτη λυχνία στη μνήμη των 46.000 Εβραίων κατοίκων της Θεσσαλονίκης που θανατώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Οι αξιοθέατοι παλιοί τάφοι, από τους ελάχιστους που διασώθηκαν, διατηρούν ιστορικά ονόματα και ταφικά σύμβολα της ακμαίας σεφαραδίτικης κοινότητας της Θεσσαλονίκης.

Στον ίδιο χώρο έχουν μεταφερθεί λίγες ταφόπλακες, από αυτές που βρέθηκαν σκορπισμένες μεταπολεμικά, και οστά ιστορικών εβραϊκών προσωπικοτήτων (ραβίνων κ.ά.) από το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο. Μεταπολεμικά, στο νέο νεκροταφείο στήθηκε και το πρώτο Μνημείο των θυμάτων του Ολοκαυτώματος από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.

Στην πρόσοψη του καλλιμάρμαρου μνημείου αναγράφεται στην ελληνική και εβραϊκή γλώσσα το παρακάτω κείμενο: «Οι Ισραηλίται Θεσσαλονίκης ανήγειραν το μνημείο τούτο εις διαιώνισιν της μνήμης πεντήκοντα χιλιάδων αδελφών των δολοφονηθέντων κατά το 1943 εις ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου ομού με 8.000.000 ομοθρήσκους των. Είθε το μαρτύριον των αθώων αυτών θυμάτων του φυλετικού μίσους να αποβή δίδαγμα εις τους ανθρώπους και πληρώση τας καρδίας των με αισθήματα αγάπης, ίνα βασιλεύση εφ’ ολοκλήρου του γένους η ειρήνη και η αδελφοσύνη»

Το νέο  νεκροταφείο.

Μνημεία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Για το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο

Τον Νοέμβριο του 2014 εγκαινιάστηκε στον χώρο του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης ένα μνημείο εις μνήμην του κατεστραμμένου παλιού εβραϊκού νεκροταφείου, που κάλυπτε ολόκληρη σχεδόν την έκταση της σημερινής Πανεπιστημιούπολης.

Το νεκροταφείο με τους 300.000 περίπου τάφους είχε οργανωθεί το 1492 από τους Σεφαραδίτες που έφτασαν στη Θεσσαλονίκη από την Ιβηρική χερσόνησο. Περιλάμβανε επίσης και παλιότερους τάφους που χρονολογούνται από την ελληνιστική περίοδο. Το κοιμητήριο, που εκτεινόταν σε έκταση 324.000 τ.μ. έξω από τα ανατολικά τείχη της Θεσσαλονίκης, θεωρούνταν η μεγαλύτερη και παλιότερη εβραϊκή νεκρόπολη της Μεσογείου.

Στον χώρο του μνημείου, αναγράφεται σε πέντε γλώσσες (ελληνική, εβραϊκή, ισπανική, γαλλική και αγγλική) πάνω σε ισάριθμες μαρμάρινες πλάκες το παρακάτω κείμενο, μαζί με πληροφορίες για την ιστορία του κοιμητηρίου:

«Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης επί πρυτανείας Ιωάννη Μυλόπουλου και η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης ανήγειραν το μνημείο αυτό εις μνήμην του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου, που βρισκόταν στον τόπο αυτό επί αιώνες μέχρι την καταστροφή του το έτος 1942 από τους ναζί κατακτητές και τους συνεργάτες τους. Ας μείνει παντοτινή η μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Ιούνης 2014».

Το λιτό μνημείο αποτελείται από μια μπρούτζινη επτάφωτη λυχνία και μια σύνθεση με σπαράγματα μαρμάρινων πλακών από τους συλημένους τάφους που φέρουν ανάγλυφα τα σύμβολα των Εβραίων (άστρο του Δαβίδ κλπ.). Το μνημείο, που βρίσκεται δίπλα στο κτήριο του Αστεροσκοπείου, είναι έργο του αρχιτέκτονα Κων. Λεντάρη.

Για το Ολοκαύτωμα

Στο φουαγιέ της κεντρικής αίθουσας τελετών του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου έχει στηθεί το Μνημείο των Θεσσαλονικέων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν την Πρωτομαγιά του 2014 από τον πρύτανη Ιωάννη Μυλόπουλο και τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης Δαυίδ Σαλτιέλ. Είναι μια μεταλλική πλάκα πακτωμένη σε τοίχο με κόκκινα τούβλα, όμοια με εκείνα του Άουσβιτς, του κρεματόριου στο οποίο δολοφονήθηκε από τους Γερμανούς ναζί η πλειονότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Η πλάκα φέρει ίχνη ηλεκτροσυγκόλλησης που παραπέμπουν στο τατουάζ του αριθμού, που έμεινε ανεξίτηλο στο χέρι των κρατουμένων Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στην πλάκα αναγράφεται το παρακάτω κείμενο:

«Στο χώρο της σημερινής Πανεπιστημιούπολης απλωνόταν μέχρι τον Δεκέμβριο του 1942 σε έκταση περίπου 350.000 τετραγωνικών μέτρων το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, ένα από τα αρχαιότερα της Ευρώπης. Η καταστροφή του στην περίοδο της Ναζιστικής κατοχής αποτέλεσε το μαζικότερο πολιτιστικό έγκλημα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Το έργο αυτό είναι αφιερωμένο στη μνήμη των 50.000 Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης που το 1943, φορώντας υποχρεωτικά το κίτρινο άστρο, εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν λόγω του θρησκεύματός τους στα στρατόπεδα Άουσβιτς-Μπιρκενάου. ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ – ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ»

Το έργο φιλοτέχνησε ο καθηγητής της Σχολής Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΑΠΘ Ξενής Σαχίνης. Από το ακαδημαϊκό έτος 2014-15 επαναλειτουργεί στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και η Έδρα Εβραϊκών Σπουδών, η οποία είχε ανασταλεί το 1939 από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά.

Α’ Γυμνάσιο Αρρένων

Στο ιστορικό Α’ Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης στην οδό Βασ. Όλγας φοιτούσαν και πολλοί Εβραίοι μαθητές της πόλης που χάθηκαν στο εβραϊκό ολοκαύτωμα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί το 1943. Στη μνήμη τους, στήθηκε στο πεζοδρόμιο, μπροστά στο διδακτήριο, μνημείο με τη μορφή ενσωματωμένων πλακών στις οποίες αναγράφονται τα ονόματά τους.

Η αίθουσα Ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο

Είναι η πιο συγκινητική ενότητα του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, που καταγράφει με κείμενα και εκθέματα τη δραματική πορεία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Από τα πρώτα σκληρά μέτρα των ναζί το 1941 εναντίον της εβραϊκής κοινότητας μέχρι την αποστολή, το 1943, των χιλιάδων Ελλήνων Εβραίων στο στρατόπεδο του Άουσβιτς-Μπιρκενάου και την εξόντωσή τους στους θαλάμους αερίων. Μαρτυρίες, φωτογραφίες, στολές και αντικείμενα κρατουμένων, η μήτρα που έκοβε τα άστρα που φορούσαν οι Εβραίοι στα γκέτο, διαταγές των ναζί, αλλά και πλαστές ταυτότητες που εκδόθηκαν από τις ελληνικές Αρχές για τη σωτηρία των κατατρεγμένων Εβραίων, είναι ενδεικτικά ντοκουμέντα που δίνουν στον επισκέπτη το μέγεθος του ολοκαυτώματος του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης από τους ναζί.

Η αίθουσα του Ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Κυρίαρχη θέση στην αίθουσα έχουν η στολή του κρατούμενου αρ.118745 (Λεόν Περαχιά) στο στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου και η μεταλλική πρέσα με τη μήτρα που χρησιμοποιήθηκε το 1943 για να κοπούν τα κίτρινα άστρα που φορούσαν στα γκέτο οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Η πρέσα ανήκε στο τυπογραφείο Γκατένιο και είχε παραχωρηθεί στην Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης για την παραγωγή της μακάβριας σήμανσης.

Παρουσιάζονται επίσης αυθεντικά σπαράγματα και ατομικά αντικείμενα των κρατουμένων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης: όπως θερμομονωτικά υλικά από το κρεματόριο Άουσβιτς, χερούλι από σκέπαστρο ορόφου θαλάμου αερίων, μεταλλικό καπάκι δοχείου που περιείχε το θανατηφόρο Ζυκλόν Β, το οξύ ανυδρικού κυανίου που διοχετεύονταν στους θαλάμους του θανάτου. Μεταλλικό κύπελλο και κουτάλια από τα στρατόπεδα. Ποίημα του Νίκου Καραγιάννη που γράφτηκε στο στρατόπεδο του Ebensee και είναι αφιερωμένο στον συγκρατούμενό του Χάινς Κούνιο. Επίσης εκτίθεται λεύκωμα φωτογραφιών με τα παιδιά της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Στον χώρο εκτίθενται πλαστές ταυτότητες που χορηγήθηκαν από την Ελληνική Αστυνομία σε Εβραίους. Επίσης προσωρινές ταυτότητες που δόθηκαν σε επιζώντες Έλληνες Εβραίους, μετά την απελευθέρωσή τους από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η στρατιωτική στολή του μόνιμου αξιωματικού του ελληνικού στρατού Χαΐμ Ιακώβ Σακκή που σκοτώθηκε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο στην Αλβανία το 1941 και η φωτογραφία του συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή, που σκοτώθηκε στο Αλβανικό μέτωπο και τα οστά του μεταφέρθηκαν το 2002 και θάφτηκαν στο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, υπογραμμίζουν την αθρόα συμμετοχή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στους ελληνικούς αγώνες.

Χ.ΖΑΦ.

Τα κείμενα και οι φωτογραφίες προέρχονται από τον ιστορικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη «Η  Θεσσαλονίκη των Εβραίων – Ιστορία, Κοινωνία, Μνημεία, Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης», που  κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Επίκεντρο».