Τελειόφοιτες του Παλαιού Κεντρικού Παρθεναγωγείου στη Θεσσαλονίκη. Φωτογραφία από το Ημερολόγιο του ΙΜΜΑ (Συλλογή Γεωργίου Κωνσταντινίδη).
Το Ίδρυμα Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (ΙΜΜΑ) είναι ένας επιστημονικός φορέας μελέτης και προβολής της νεότερης ιστορίας της Μακεδονίας και ιδιαίτερα των πολεμικών αγώνων και των ποικίλων δράσεων του ντόπιου και μείζονος ελληνισμού για την απελευθέρωσή της. Είναι ένα επιστημονικό και μουσειακό κέντρο για την έρευνα της μακεδονικής ιστορίας και τη γνωριμία της, πέρα από τη μόνιμη μουσειακή έκθεση, με ποικίλες εκδηλώσεις και με επιστημονικές και εκλαϊκευτικές εκδόσεις.
Το εξώφυλλο του φετινού (2021) Ημερολογίου του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη.
Στον εκδοτικό τομέα του Μουσείου το ετήσιο Ημερολόγιό του αποτελεί μια πολύχρονη παράδοση στην εξυπηρέτηση αυτού του εκπαιδευτικού και ενημερωτικού στόχου για το πλατύ κοινό. Κάθε Ημερολόγιο είναι αφιερωμένο σε μια ιστορική περίοδο, σε σημαντικά γεγονότα ή πρόσωπα της Μακεδονίας και αποτελεί κατά κάποιο τρόπο μια ιστορική επιτομή του θέματος με συνοπτικά ενημερωτικά κείμενα από ειδικούς επιστήμονες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Μουσείου και άλλες συλλογές.
Τέτοιο είναι και το φετινό (2021) Ημερολόγιο του ΙΜΜΑ, το οποίο με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821, είναι αφιερωμένο στα επαναστατικά κινήματα που συγκλόνισαν τη Μακεδονία τον 19ο αιώνα καθώς και στην πνευματική και εθνική ανασυγκρότηση του ελληνισμού την ίδια περίοδο.
Σελίδες από το Ημερολόγιο 2021 του ΙΜΜΑ
Η αποτυχημένη επανάσταση του 1821 στην Μακεδονία, με τους αγώνες του Εμμανουήλ Παππά, του καπετάν Χάψα, του Ζαφειράκη και άλλων Μακεδόνων αγωνιστών, άφησε μια τραυματική κληρονομιά στον ελληνισμό της Μακεδονίας, αλλά έγινε σύμβολο και πρότυπο προετοιμασίας για την τελική αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Για έναν σχεδόν αιώνα με ένα σύνθετο πρόγραμμα αγώνων, πολεμικών, κοινωνικών, εκπαιδευτικών και οικονομικών, έφτασαν στο πολυπόθητο όραμα με τον Μακεδονικό αγώνα και τον πόλεμο του 1912, έχοντας μόνιμα στραμμένο το βλέμμα τους και την ψυχή τους στην επανάσταση του 1821. Αυτό το ιστορικό πλαίσιο και νόημα αποδίδει και ο τίτλος του Ημερολογίου του 2021: «Αναζητώντας την Κληρονομιά του Εικοσιένα στη Μακεδονία του 19ου αιώνα»
Τα επαναστατικά κινήματα του Ζιάκα και του Καρατάσου το 1854 στη Δυτική Μακεδονία, η εξέγερση του 1978 με αρχηγό τον λοχαγό Κοσμά Δουμπιώτη που ξεκίνησε από το Λιτόχωρο και ο σχηματισμός της «Προσωρινής Κυβέρνηση της εν Μακεδονία επαρχίας της Ελιμείας» στο Μπούρινο (περιοχή Κοζάνης), μπορεί να μην είχαν το ποθητό αποτέλεσμα, αλλά ανέδειξαν πολλούς τοπικούς επαναστάτες, αναπτέρωσαν το αγωνιστικό πνεύμα, έστειλαν εθνικά μηνύματα στις μεγάλες δυνάμεις και διεθνοποίησαν το εθνικό ζήτημα της Μακεδονίας. Ο ‘’Μακεδονικός αγώνας’’ κορυφώθηκε στη δεκαετία του 1890 και είχε ως επιτελικό κέντρο το ελληνικό προξενείο Θεσσαλονίκης, το κτήριο όπου στεγάζεται σήμερα το ΙΜΜΑ.
Πέρα από τα πολεμικά γεγονότα το Ημερολόγιο κάνει σημαντικές αναφορές με κείμενα και αρχειακό υλικό στη διοίκηση της ελληνικής κοινότητας, στην εκπαίδευση με τα αξιόλογα σχολεία της Θεσσαλονίκης, στο εμπόριο και την επιχειρηματικότητα με τα διάφορα επιβλητικά κτήρια, τα καλλιτεχνικά δρώμενα στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα με την παρουσία πολλών ελληνικών και ξένων θεατρικών θιάσων, και άλλα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της πόλης και της ελληνικής κοινότητας, όπως η ίδρυση της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Ανδρών Θεσσαλονίκης (1871) και η ανέγερση του Ελληνικού Προξενείου (1893), που συνδέθηκε μες τους εθνικούς αγώνες στη Μακεδονία.
Το καλαίσθητο Ημερολόγιο 2021 του ΙΜΜΑ χρησιμοποιεί πλούσιο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό από τη συλλογή του Γεώργιου Κωνσταντινίδη και συμπληρωματικά από το αρχείο του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και άλλους συλλέκτες της Μακεδονίας. Την επιστημονική επιμέλεια της έκδοσης είχε ο Ιωάννης Χασιώτης, ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ και τα κείμενα έγραψαν ο καθηγητής Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων του ΑΠΘ Βασίλειος Κ. Γούναρης, η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και διευθύντρια του επιστημονικού κέντρου του Μουσείου (ΚΕΜΙΤ) Σταυρούλα Μαυρογένη, ο συλλέκτης Γεώργιος Κωνσταντινίδης, Πρόεδρος του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης και ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σ. Παπανικολάου, επιστημονικός συνεργάτης του ΙΜΜΑ. Την επιμέλεια και τον συντονισμό της έκδοσης είχε η διευθύντρια του ΙΜΜΑ Φανή Τσατσάια.
Τελειώνοντας αυτήν τη σύντομη παρουσίαση του Ημερολογίου, θεωρώ υποχρέωση μου να υπογραμμίσω – και λόγω της συμμετοχής μου σε παλιότερα διοικητικά συμβούλια του Ιδρύματος- ότι η λειτουργία και επιβίωση του ΙΜΜΑ στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην ευαισθησία και την οικονομική αρωγή πολιτών και επιχειρηματικών φορέων της Μακεδονίας, που πιστεύουν στο εθνικό και επιστημονικό έργο που επιτελεί το Ίδρυμα. Μια τιμητική σελίδα με τους άξιους χορηγούς φιλοξενείται στο Ημερολόγιο. Το ΙΜΜΑ, δυστυχώς, δεν έχει μόνιμη επιχορήγηση από το κράτος για την κάλυψη των πάγιων δαπανών λειτουργίας του και αναγκάζεται εκ των πραγμάτων να βγει στη ζητεία!.. Έτσι η γενναιόδωρη συμπαράσταση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας κρατάει ζωντανό ένα ίδρυμα με αναμφισβήτητο εθνικό και επιστημονικό έργο και καθολική αποδοχή, η διατήρηση του οποίου έπρεπε να ήταν πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας…
Η άγνωστη δράση μιας θαρραλέας γυναίκας στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα
Το έργο του ΙΜΜΑ ενισχύει με ποικίλες δράσεις το δραστήριο σωματείο ‘’Οι Φίλοι του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα’’. Πολίτες εθελοντές βοηθούν με κάθε τρόπο, με εκδηλώσεις, με εκθέσεις, με εκδόσεις, με οικονομική βοήθεια την προσπάθεια του Μουσείου. Καρπός αυτού του στόχου είναι η πρόσφατη αναστατική (μια τεχνική φωτοτυπίας) έκδοση ενός ξεχασμένου βιβλίου που είχε εκδοθεί το 1914 και αναφέρεται σε διπλωματικές δράσεις και τα παρασκήνια γύρω από τον Μακεδονικό αγώνα στα κρίσιμα χρόνια 1898 έως το 1913. Κυρίως όμως αυτή η έκδοση προβάλλει την άγνωστη δράση μιας γυναίκας που με θάρρος, αυτοθυσία και απαράμιλλη πατριωτική στάση, που θα τη ζήλευαν και οι πιο διαπρεπείς εθνεγέρτες και επαγγελματίες διπλωμάτες, ενεργοποίησε ομάδες και σημαντικά πρόσωπα, στην Αθήνα, τη Μακεδονία και την Κωνσταντινούπολη, για την εθνική υπόθεση και τα δίκαια των Μακεδόνων.
Πάνω η νέα έκδοση (2020) από τους »Φίλους του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα» και κάτω η συγγραφέας Μελπομένη Αυγερινού και το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου της το 1914.
Είναι το βιβλίο ‘’Μακεδονικά Απομνημονεύματα και Διπλωματικά παρασκήνια’’ της Κεφαλονίτισσας Μελπομένης Κ. Αυγερινού, όπου καταγράφει τις προσωπικές εμπειρίες, τις επαφές και τα διαβήματα για να ενημερώσει τους Έλληνες της Ελεύθερης Ελλάδας και του εξωτερικού για όσα τραγικά συνέβαιναν σε βάρος του ελληνισμού της Μακεδονίας.
Η Μελπομένη Αυγερινού, το γένος Βαλσαμάκη, έζησε με την οικογένειά της στην Αλεξάνδρεια όπου πήρε καλή μόρφωση στα σπουδαία ελληνικά σχολεία της πόλης και από νεαρή ηλικία συνεργάστηκε με λογοτεχνικά περιοδικά στην Αθήνα και την Αλεξάνδρεια. Παντρεύτηκε τον Κων. Αυγερινό ο οποίος διατέλεσε στέλεχος διεθνών εμπορικών επιχειρήσεων και διπλωμάτης. Ακολουθώντας τον άνδρα της που υπηρέτησε στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη γνώρισε από κοντά τις διώξεις και τα προβλήματα του μακεδονικού ελληνισμού και αγωνίστηκε δυναμικά για την αφύπνιση των απανταχού Ελλήνων σχετικά με τη μακεδονική υπόθεση εμψυχώνοντας παράλληλα και ενισχύοντας οικονομικά τους αγωνιζόμενους Μακεδόνες.
Παύλος Μελάς και Ναταλία Δραγούμη με τα παιδιά τους Μιχαήλ και Ζωή.
Η φλογερή πατριώτισσα Μελπομένη Αυγερινού με την ενεργή παρουσία της ενεργοποίησε εκπαιδευτικούς, κληρικούς, πολιτικούς και διπλωμάτες, Έλληνες και ξένους, για τα δίκαια του ελληνισμού της Μακεδονίας. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου κινητοποίησε τον εθνικό ευεργέτη Γεώργιο Αβέρωφ, στην Αθήνα τον πρωθυπουργό Δημήτριο Ράλλη και τον Γεώργιο Θεοτόκη, στη Θεσσαλονίκη οργάνωσε το ‘’Μακεδονικό Δίκτυο’’, στο οποίο συμμετείχαν μυστικά Έλληνες από ολόκληρη την αγωνιζόμενη Μακεδονία, και στην Κωνσταντινούπολη έφτασε ως τον οθωμανό υπουργό Πολέμου Μαχμούτ Σεφκέ πασά. Είχε στενή επαφή με τον πρωτομάρτυρα του Αγώνα Παύλο Μελά και τα ηγετικά μέλη του Μακεδονικού Κομιτάτου.
Μαθήτριες και δασκάλες της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Κυριών Θεσσαλονίκης (1907).
Η διδάκτωρ της Φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ, Μπόμπου-Σταμάτη, που ανακάλυψε το μοναδικό αντίτυπο του παλιού βιβλίου της στην κεντρική βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, γράφει στον πρόλογο της νέας έκδοσης: ‘’… Φωτοτύπησα το βιβλίο και όταν άρχισα να το διαβάζω μού αποκαλυπτόταν μια εποχή της ιστορίας μας που δεν εγνώριζα. Τραγικές λεπτομέρειες, δραματικά γεγονότα, μια κόλαση όπου ζούσαν, αγωνίζονταν και θυσιάζονταν με αφάνταστο ηρωισμό και φιλοπατρία οι Έλληνες Μακεδόνες. Απλοί γενναίοι άνθρωποι, υπέφεραν μαρτύρια και εξοντώνονταν, αξιόλογες ηρωικές προσωπικότητες, κάτω από απίθανα σκληρές και απάνθρωπες ταλαιπωρίες, πέθαναν ηρωικά για την πατρίδα.
Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου της πρόβαλε εμπρός μου η ηρωική Μελπομένη! Όσο προχωρούσα, τόσο μεγάλωνε ο θαυμασμός μου για τον πατριωτισμό, το θάρρος, τη φλόγα που έκαιγε μέσα στην ψυχή της. Σε κάθε ευκαιρία, προσπαθούσε να ενημερώσει και να εκφράσει τα αισθήματα και την αγωνία της, στους πατριώτες της, που αγνοούσαν τα όσα τραγικά ζούσαν οι Μακεδόνες. Η υψηλή κοινωνική θέση της και ο ηρωικός χαρακτήρας της, της έδιναν την ευκαιρία να ενημερώσει και με κάθε τρόπο να ενθουσιάσει σημαντικούς ανθρώπους του κύκλου της τόσο στη Θεσσαλονίκη όσο και στην Αθήνα, για να στηρίξουν τον Αγώνα…»
Ο επιμελητής της επανέκδοσης, ιστορικός και δραστήριο μέλος των ‘’Φίλων του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα’’ Άγγελος Χοτζίδης, υπογραμμίζει στον κατατοπιστικό πρόλογό του μια από τις πολλές ενέργειές της που είχε σοβαρές επιπτώσεις στην οικογένειά της:
‘’Όταν τον Μάιο του 1904 ιδρύθηκε στην Αθήνα το «Δεύτερο» Μακεδονικό Κομιτάτο, υπό την προεδρεία του εκδότη του Εμπρός Δημήτριου Καλαποθάκη, η Αυγερινού υπέδειξε στα μέλη του έναν ασφαλή τρόπο για τη μεταφορά όπλων και πυρομαχικών από το ελληνικό βασίλειο στη Μακεδονία, προκειμένου να εφοδιαστούν οι πατριαρχικοί χωρικοί και οι αντάρτες. Τα κιβώτια με τα όπλα παραλαμβάνονταν στη Θεσσαλονίκη από τον σύζυγό της, ο οποίος με την ιδιότητα του πράκτορα της Ρωσικής Ατμοπλοϊκής Εταιρείας, δεν προκαλούσε τις υποψίες των οθωμανικών αρχών. Όμως, η ανάμειξη του Αυγερινού «εις την εθνικήν ταύτην ενέργειαν» είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια όχι μόνο των θέσεων που αυτός κατείχε (στη ρωσική ατμοπλοϊκή εταιρεία και το ρωσικό ταχυδρομείο), αλλά και της αποζημίωσής του όπως και της σύνταξής του…’’
Πάνω, οι αξιωματικοί του ελληνικού στρατού (από αριστερά) Αλέξανδρος Μαζαράκης -Αινιάν, Αλκιβιάδης Μοσχονήσιος και Δημήτριος Κάκκαβος, που δρούσαν μυστικά στη Μακεδονία, έξω από το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη. Κάτω το προσωπικό του Προξενείου (1908).
Όσο για την αξία και τη σημασία των σημαντικών και γλαφυρών απομνημονευμάτων της ο επιμελητής σημειώνει:
‘’Ως απομνημονευματογράφος η Μελπομένη ήταν και πάλι πρωτοπόρος επειδή υπήρξε μία από τις ελάχιστες γυναίκες που αναμείχθηκαν ενεργά στον αγώνα για τη Μακεδονία και κατέγραψαν τη δράση τους, αλλά και επειδή τα εξέδωσε πολύ πριν από την πλειονότητα των υπόλοιπων πρωταγωνιστών. Οι περισσότεροι κατέγραψαν τις αναμνήσεις τους κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 ή και αργότερα. Όμως το κείμενο της Αυγερινού βρίσκεται χρονικά πολύ κοντά στα γεγονότα που περιγράφει –εκδόθηκε έξι έτη μετά τη λήξη της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα και μόλις ένα έτος μετά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί γιατί ο λόγος της κατά των Βουλγάρων είναι ιδιαίτερα αιχμηρός -ακόμη και σε σύγκριση με κείμενα άλλων απομνημονευμάτων- καθώς σε πολλά σημεία χρησιμοποιεί βαρείς χαρακτηρισμούς… Με τη δράση της από το 1898 έως το 1914 (έτος έκδοσης του βιβλίου της), η Μελπομένη Αυγερινού κατέδειξε πάνω απ’ όλα τη δυναμική που μπορούσαν να αναπτύξουν οι γυναίκες σε μία εποχή κατά την οποία στην ελληνική κοινωνία η δημόσια ενασχόλησή τους με κοινωνικά, εθνικά ή πολιτικά ζητήματα ήταν δύσκολη υπόθεση…’’.
Μακεδόνες μαθητές και δάσκαλοι. Στα αριστερά όρθιος ο διερμηνέας του Ελληνικού Προξενείου Θεόδωρος Ασκητής που δολοφονήθηκε από Βουλγάρους το 1908 στη Θεσσαλονίκη.
Η νέα έκδοση του βιβλίου της Μελπομένης Αυγερινού, που κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο University Studio Press, έχει πλήρες ευρετήριο ονομάτων και τόπων στο οποίο δίνονται από τον συντάκτη του και επιμελητή του τόμου πρόσθετες πληροφορίες για πρόσωπα της εποχής, αναγκαίες για τον σύγχρονο αναγνώστη. Το βιβλίο πλαισιώνεται από πολλές φωτογραφίες της εποχής του Μακεδονικού Αγώνα που προέρχονται από το αρχείο του Κέντρου Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα. Με τις νέες φωτογραφίες αντικαταστάθηκαν οι παλιές της πρώτης έκδοσης, οι οποίες εξ αιτίας των λειψών τεχνικών μέσων της εποχής δεν ήταν ευκρινείς.
Χ.ΖΑΦ.
- Οι φωτογραφίες του κειμένου, που δημοσιεύονται στο βιβλίο, προέρχονται από το αρχείο του Κέντρου Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα.
