Αρχική ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Ο ναός του πολιούχου της Θεσσαλονίκης, ‘’πινακοθήκη’’ της βυζαντινής τέχνης

Ο ναός του πολιούχου της Θεσσαλονίκης, ‘’πινακοθήκη’’ της βυζαντινής τέχνης

7265
0
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ

Το διασημότερο μνημείο της παλαιοχριστιανικής εποχής στη Θεσσαλονίκη είναι η εκκλησία του πολιούχου αγίου της, η οποία χτίστηκε πάνω σε ερείπια δημόσιου ρωμαϊκού λουτρού, όπου κατά την παράδοση μαρτύρησε με λογχισμό το 304 μ.Χ. ο  άγιος Δημήτριος. Αρχικά, στις αρχές του 4ο αιώνα, ανεγέρθηκε ένας ‘’ευκτήριος οίκος’’, ένα μικρό κτίσμα -προσευχητάριο στο χώρο της κρύπτης, όπου κατά την παράδοση θανατώθηκε ο Άγιος.  Τον 5ο αιώνα, πάνω στον ‘’ευκτήριο οίκο’’ χτίστηκε από τον έπαρχο του Ιλλυρικού (βυζαντινή διοικητική περιφέρεια με έδρα τη Θεσσαλονίκη) Λεόντιο μεγάλη τρίκλιτη βασιλική.

Ο πρώτος ναός του Αγίου Δημητρίου καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 7ο αιώνα, μεταξύ των ετών 629 και 634, και αμέσως άρχισε η αναστήλωσή του με τη συμμετοχή και τη βοήθεια πολιτών και των αρχών της πόλης. Κατά την ανοικοδόμηση διατηρήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στην ανοικοδόμηση της εκκλησίας όλα τα ανθεκτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία που ανήκαν στον προηγούμενο ναό. Η εκκλησία κοσμήθηκε και με λαμπρά ψηφιδωτά, που ήταν κυρίως αναθήματα απλών ανθρώπων, κοσμικών ή κληρικών της πόλης προς τον Άγιο Δημήτριο. Δυστυχώς η εκκλησία με τον πλούσιο διάκοσμο κάηκε πάλι στην μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της παλιάς Θεσσαλονίκης. Ο ναός αναστηλώθηκε στη σημερινή του μορφή, μετά από πολύχρονες αναστηλωτικές εργασίες, με πρωτεργάτες τον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο και τον βυζαντινολόγο Γεώργιο Σωτηρίου, και αποδόθηκε στη λατρεία το 1948.

Οι άδειες σήμερα επιφάνειες των τοίχων της εκκλησίας πάνω από τις τοξοστοιχίες ήταν γεμάτες με ψηφιδωτές παραστάσεις που καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917.

Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου δεν ήταν απλώς μια εκκλησία, αλλά ένα ηρώον της δεύτερης πόλης του Βυζαντίου γεμάτη αφιερώματα, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Το διακοσμητικό αυτό σύνολο διατηρούνταν  σε άρτια κατάσταση ως τη μεγάλη πυρκαγιά της πόλης τον Αύγουστο του 1917. Η λατρεία του αγίου Δημητρίου σχετίστηκε εξαρχής με θαυματουργικές θεραπείες και παρεμβάσεις του για τη σωτηρία της πόλης από επίδοξους κατακτητές  και ο ναός του εξελίχθηκε σε μεγάλο προσκύνημα για όλον τον χριστιανικό κόσμο. Το προσκύνημα δεν διαταράχτηκε ούτε και στην οθωμανική περίοδο. Μετά το 1493, που ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, ο θεωρούμενος ως τάφος του αγίου Δημητρίου, στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας, ήταν ανοιχτός και ελεύθερος στους χριστιανούς ως τόπος προσκύνησης του αγίου Δημητρίου.

 Ο άγιος Δημήτριος, τοιχογραφία στο ναό του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους (1290). Οι ερευνητές θεωρούν ότι η τοιχογράφηση του Πρωτάτου και του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου (στον Άγιο Δημήτριο) ανήκει στο ίδιο καλλιτεχνικό εργαστήριο και πιθανώς στον μεγάλο βυζαντινό ζωγράφο Μανουήλ Πανσέληνο.

Τα ψηφιδωτά του ναού

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου είναι μια πινακοθήκη της βυζαντινής τέχνης στην οποία περιλαμβάνονται εντοίχια ψηφιδωτά, ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη και τοιχογραφίες. Παρά την καταστροφική πυρκαγιά, σώθηκαν πολλά κιονόκρανα και ψηφιδωτά και λιγότερες τοιχογραφίες, που χρονολογούνται από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα. Τα περισσότερα ψηφιδωτά του Αγίου Δημητρίου αποκαλύφθηκαν στη διάρκεια επισκευών από τους Τούρκους το 1907-1908 και προκάλεσαν το διεθνές ενδιαφέρον των βυζαντινολόγων, καθώς και μερικά μετά την πυρκαγιά του 1917.

Λεπτομέρεια από ψηφιδωτό ”ο Άγιος με έναν άγγελο” που χρονολογείται τον 5ο αιώνα.

Τα ψηφιδωτά έχουν αναθηματικό χαρακτήρα (είναι δηλαδή αφιερώματα πιστών) και σχετίζονται με ιάσεις, κυρίως παιδιών και με τη σωτηρία της πόλης από τις βαρβαρικές επιδρομές. Μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 σώθηκαν εννιά μόνο ψηφιδωτά στο ναό. Από τα παλιότερα ψηφιδωτά, που χρονολογούνται στον 5ο αιώνα, σώθηκαν δύο παραστάσεις. Τα υπόλοιπα έγιναν τον 7ο αιώνα και μερικά τους επόμενους δύο αιώνες.

Το  ψηφιδωτό ‘’ο άγιος Γεώργιος με δυο παιδιά’’ , στη δυτική πλευρά του βορειοδυτικού πεσσού του ιερού βήματος, χρονολογείται τον 7ο αιώνα. Τα δυο παιδιά  φορούν πολυτελή ενδυμασία και φέρουν εμβλήματα που δείχνουν την αριστοκρατική καταγωγή τους (δεξιά, λεπτομέρεια του ψηφιδωτού).

  Η κρύπτη

Η κρύπτη του Αγίου Δημητρίου είναι μικρό αρχιτεκτονικό συγκρότημα με καμάρες, κατάλοιπο ρωμαϊκού λουτρού, που βρίσκεται κάτω από το άγιο βήμα του ναού.  Αποτελεί τον πυρήνα της διαχρονικής λατρείας του αγίου Δημητρίου όπου, κατά την παράδοση, στις μικρές δεξαμενές έτρεχε το μύρο του που προσφερόταν στους πιστούς σε μικρά πήλινα δοχεία, τα κουτρούβια. Ο μικρός χώρος, νότια της μικρής μονόχωρης βασιλικής με τη διάτρητη κόγχη, θεωρείται ο τόπος της ταφής του αγίου όπου μαρτύρησε με λογχισμούς ο Άγιος Δημήτριος. Η γειτονική ημικυκλική δεξαμενή αγιάσματος με τις μαρμάρινες κολόνες, ήταν το κέντρο της μυροβλησίας του αγίου Δημητρίου.

Στην κρύπτη λειτουργεί  μουσείο αρχαιολογικών ευρημάτων με αντικείμενα από τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του ναού του Αγίου Δημητρίου. Ανάμεσά τους  βρίσκονται τμήματα του μαρμάρινου κιβωρίου που περιέκλειε τη λάρνακα του αγίου Δημητρίου, ψηφιδωτά που διασώθηκαν από την πυρκαγιά και μαρμάρινα θωράκια του 6ου και 7ου αιώνα της παλιάς εκκλησίας.

Η λειψανοθήκη του Αγίου Δημητρίου

Το σκήνωμα (το λείψανο) του αγίου Δημητρίου κατά τη βυζαντινή περίοδο φυλασσόταν σε εξαγωνική αργυρή θήκη τοποθετημένη μέσα σε ναόσχημο μαρμάρινο κιβώριο, που υψωνόταν στο μεσαίο κλίτος της εκκλησίας. Τα λείψανα του αγίου αφαίρεσαν οι Νορμανδοί κατά την άλωση της πόλης το 1185 και εντοπίστηκαν τελικά στο μοναστήρι του Σαν Λορέντζο ιν Κάμπο στη Βόρεια Ιταλία, απ’ όπου  η κάρα και μέρος των λειψάνων του αγίου επιστράφηκαν το 1978 στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Τοποθετήθηκαν σε νέα αργυρή λειψανοθήκη που φυλάσσεται μέσα σε κιβώριο, μια μαρμάρινη γλυπτή κατασκευή σε μικρογραφία ναού, που βρίσκεται στο βόρειο κλίτος του ναού. Το σύγχρονο κιβώριο κατασκευάστηκε από τον γλυπτικό οίκο Φιλιππότη της Τήνου, με βάση τα σχέδια από σωζόμενα μαρμάρινα τμήματα του παλιού κιβωρίου που φυλάσσονται στην κρύπτη του ναού.

Το σύγχρονο μαρμάρινο κιβώριο όπου φυλάσσεται η ασημένια λάρνακα με τα λείψανα του Αγίου Δημητρίου.

Δυτικά, στην αρχή του κεντρικού κλίτους του ναού, σώζεται υπερυψωμένα μέσα στον βόρειο τοίχο ο τάφος του Λουκά Σπαντούνη, πλούσιου άρχοντα της Θεσσαλονίκης, που τάφηκε στην εκκλησία στα  1481, στον πρώτο αιώνα της οθωμανικής κατοχής της πόλης και λίγα χρόνια πριν μετατραπεί η εκκλησία σε τζαμί (1493), με το όνομα Κασιμιέ τζαμί. Το μοναδικό στη Θεσσαλονίκη, σε πλούτο και μέγεθος, ταφικό μνημείο αναγεννησιακής τέχνης κατασκευάστηκε σε εργαστήρι της Βενετίας.

Το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου

Το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου προσκολλημένο στην ανατολική πλευρά του Αγίου Δημητρίου.Η είσοδος γίνεται από το εσωτερικό του μεγάλου ναού.  

Η τοιχογράφηση του μικρού ναού του Αγίου Ευθυμίου, που είναι προσκολλημένος στην νοτιοανατολική πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου, αποδίδεται στον μεγάλο ζωγράφο της ‘’Μακεδονικής σχολής’’ Μανουήλ Πανσέληνο. Δυστυχώς οι τοιχογραφίες του μνημείου δεν σώζονται σε καλή κατάσταση εξαιτίας της πυρκαγιάς του 1917 που κατέστρεψε τον Άγιο Δημήτριο.

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου, μια τρίκλιτη βασιλική μικρών διαστάσεων του τέλους του 9ου  ή των αρχών του 10ου αιώνα, ανακαινίστηκε το 1302/3 από ένα υψηλόβαθμο στρατιωτικό στέλεχος της βυζαντινής αυλής, τον ‘’πρωτοστράτορα’’ (αρχηγό του στρατού) Μιχαήλ Δούκα Γλαβά Ταρχανειώτη και τη γυναίκα του Μαρία. Ο Μιχαήλ Ταρχανειώτης έμεινε με εντολή του αυτοκράτορα στη Θεσσαλονίκη για αρκετά χρόνια, στα τέλη του 13ου αιώνα, προκειμένου να αντιμετωπίσει τους Σέρβους που απειλούσαν την πόλη.

Σκηνές από την εικονογράφηση  του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου. 

Στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού εξέχουσα θέση κατέχουν ο άγιος Δημήτριος και ο άγιος Ευθύμιος. Οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου αντιπροσωπεύουν την παλαιολόγεια ζωγραφική των αρχών του 14ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη, ενώ η τεχνική και η τέχνη των τοιχογραφιών έχουν απόλυτη συνάφεια με αυτές που υπάρχουν στον ναό του Πρωτάτου στο Άγιον Όρος.

Χ.ΖΑΦ.

 

Τμήμα της κρύπτης του Αγίου Δημητρίου.

 

Το κείμενο της ανάρτησης είναι αποσπάσματα από τον υπό έκδοση ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη ‘Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών’, που θα κυκλοφορήσει στο τέλος του χρόνου (2020) από τις εκδ. ‘Επίκεντρο’.

 

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Please enter your comment!
Please enter your name here