Βλατάδων, η μόνη σωζόμενη βυζαντινή μονή της Θεσσαλονίκης, κιβωτός βυζαντινών χειρογράφων του Αγίου Όρους

Από τα πολλά βυζαντινά μοναστήρια  που ιδρύθηκαν στη Θεσσαλονίκη συνεχίζει να λειτουργεί έως σήμερα μόνο ένα, η Πατριαρχική Μονή Βλατάδων στην Άνω Πόλη, με ωραίους κήπους, παγώνια και άλλα πτηνά και θαυμάσια θέα προς την πόλη και τον Θερμαϊκό. Η μονή ιδρύθηκε στα μέσα του 14^ου αιώνα, ανήκει στο Οικουμενικό πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και διατηρεί ως σήμερα τα πατριαρχικά της προνόμια. Πήρε το όνομά της από τους ιδρυτές της που ήταν οι μοναχοί αδελφοί Δωρόθεος και Μάρκος Βλατής (Βλατάδες), οπαδοί του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά, ο οποίος εικονίζεται στις τοιχογραφίες του καθολικού της μονής. Ο Δωρόθεος, που θεωρείται ο βασικός ιδρυτής της μονής, διατέλεσε και μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1371-1379).

Από την παλιά μονή σώζεται μόνο η εκκλησία. Όλα τα άλλα κτήρια είναι νεότερα, με παλιότερα το ηγουμενείο (το μπροστινό κτήριο με την κεραμοσκεπή) που κατασκευάστηκε το 1926 και το παλιό σκευοφυλάκιο, όπου γίνονται περιοδικές εκθέσεις, χτισμένο το 1937 σε νεοβυζαντινό ρυθμό. Το παρακείμενο ογκώδες σύγχρονο κτήριο, που ιδρύθηκε το 1968, στεγάζει το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, χώρος θεολογικής έρευνας και αρχείου μικροφίλμ όλων των εικονογραφημένων χειρογράφων από τις μονές του Αγίου Όρους.

Το καθολικό της μονής, που τιμάται στο όνομα της Μεταμόρφωσης του Χριστού, είναι χτισμένο πάνω σε τοίχους παλαιότερης εκκλησίας. Έχει τον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού*, που περιβάλλεται περιμετρικά με κλειστή στοά, η οποία καταλήγει σε δύο παρεκκλήσια που στεγάζονται με μικρούς θόλους. Το νότιο είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Νεότερες επισκευές του ναού, του 1801 και του 1907, έχουν αλλοιώσει την αρχική βυζαντινή μορφή του.

Πάνω, αποτοιχισμένη τοιχογραφία του 14ου αιώνα από το καθολικό της μονής Βλατάδων που εκτίθεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Κάτω, λεπτομέρειες από τον τοιχογραφικό διάκοσμο της εκκλησίας. 

Οι τοιχογραφίες, που αποκαλύφθηκαν στις εργασίες αναστήλωσης μετά τους σεισμούς του 1978, είχαν σφυροκοπηθεί για να πιάσει ο σοβάς όταν, για μικρό χρονικό διάστημα, μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους το 1430, ο ναός είχε μετατραπεί σε οθωμανικό τέμενος. Οι τοιχογραφίες είναι υψηλής ποιότητας και έχουν σχέση με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Χρονολογούνται στην περίοδο 1368-1380 και αποτελούν ένα από τα τελευταία εξαιρετικά δείγματα της ζωγραφικής της Θεσσαλονίκης στο δεύτερο μισό του 14^ου αιώνα.

Το παλιό σκευοφυλάκιο του μοναστηριού, στο οποίο γίνονται περιοδικές εκθέσεις. 

  Σημαντικά κειμήλια στο σκευοφυλάκιο της μονής   

Η βυζαντινή μονή Βλατάδων, παρά τα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας, τις    καταστροφές και τις λεηλασίες, διατηρεί μεγάλο αριθμό σημαντικών κειμηλίων, φορητών εικόνων, χειρόγραφων κωδίκων, εκκλησιαστικών σκευών, γλυπτών  και παλαίτυπων βιβλίων (πρώτων τυπογραφικών εκδόσεων). Τα αρχαιολογικά αντικείμενα έχουν  συντηρηθεί και παρουσιάζονται στο νέο σκευοφυλάκιο της μονής, στη βόρεια πτέρυγα του μοναστικού συγκροτήματος.

Από το σύνολο των 163 εικόνων  που έχουν καταγραφεί στο μοναστήρι παρουσιάζονται στην έκθεση του Σκευοφυλάκιου 73. Οι εικόνες, αρκετές της παλαιολόγειας περιόδου (13^ος-14^ος αι.), φιλοτεχνήθηκαν σε εργαστήρια της Θεσσαλονίκης  και του Αγίου Όρους και χρονολογούνται από τον 12^ο ως τον 19^ο αιώνα.

  Εικόνα με ένθετο δίζωνο εικονίδιο. Θεωρείται το σημαντικότερο έκθεμα της συλλογής της Μονής Βλατάδων και φέρει στην πρώτη όψη τον Χριστό Παντοκράτορα με αγγέλους και αγίους. Το ένθετο χρονολογείται  στα μέσα του 14^ου αι. και το πλαίσιο τον 15^ο αι. Η πίσω όψη της εικόνας  έχει παράσταση Σταύρωσης που χρονολογείται τον 15^ο αιώνα. 

Οι άγιοι Γρηγόριος ο Παλαμάς και Δημήτριος. Η εικόνα με τους δύο σημαντικότερους αγίους της Θεσσαλονίκης χρονολογείται τον 18^ο αι., στον οποίο ανήκουν και άλλες ενδιαφέρουσες εικόνες της έκθεσης.

Πλούσια είναι και η συλλογή χειρογράφων της μονής Βλατάδων. Διαθέτει 93 περγαμηνούς και χάρτινους κώδικες που χρονολογούνται από τον 10ο ως τον 19^ο αιώνα, με θρησκευτικά θέματα, κείμενα της αρχαίας γραμματείας και διοικητικά (πατριαρχικά και τουρκικά) έγγραφα.

Στο σκευοφυλάκιο της μονής φυλάσσονται αρκετά κειμήλια και αργυρά λειτουργικά σκεύη (ευαγγέλια, ποτήρια μετάληψης, δισκάρια, σταυροί αγιασμού, θυμιατήρια  κλπ.), που προέρχονται από το μοναστήρι και τα μετόχια του, αλλά και από δωρεές και αφιερώσεις, όπως  ο σταυρός και το ευαγγέλιο ρωσικής τέχνης, δώρο της αυτοκράτειρας τη Ρωσίας Αλεξάνδρας Φεοδώροβνας (19^ο αι). Τα εκκλησιαστικά αντικείμενα χρονολογούνται τον 18^ο και 19^ο αιώνα.

Το  Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών

Tο Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών είναι θεολογικό επιστημονικό ίδρυ­μα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ιδρύθηκε το 1965 και στεγάζεται σε ιδιαίτερη σύγχρονη πτέρυγα στο χώρο της μονής Βλατάδων, που ανήκει στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Είναι ερευνητικό κέντρο για την έρευνα, τη μελέτη και την προβολή των συγγραμμάτων και της θεολογικής σκέψης των πατέρων του ανατολικού χριστιανισμού, κατά την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή περίοδο και διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη.

Μικρογραφίες βυζαντινών χειρογράφων από τις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους. Όλα σχεδόν τα εικονγραφημένα χειρόγραφα των αγιορειτικών μοναστηριών βρίσκονται σε φωτογραφική αναπαραγωγή στο αρχείο μικροφίλμς του Πατριαρχικού Ιδρύματος, προς χρήση των επιστημόνων και των πνευματικών ιδρυμάτων όλου του κόσμου.   

Η σημαντικότερη συμβολή του ΠΙΠΜ στην ελληνική και παγκόσμια έρευνα είναι η δημιουργία, διατήρηση και επιστημονική αξιοποίηση του μεγαλύτερου στην Ελλάδα αρχείου χειρογράφων, που προέρχεται από τη φωτογράφιση όλων σχεδόν των χειρογράφων που φυλάσσονται στα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Συγκεκριμένα η μεγάλη συλλογή του Ιδρύματος περιλαμβάνει  9.100 χειρόγραφα  σε μορφή μικροταινιών (microfilms) από 19 μονές και τρεις σκήτες του Αγίου Όρους καθώς και 4.000 διαφάνειες (slides) με μικρογραφίες (ζωγραφικές παραστάσεις) χειρογράφων από τα αντίστοιχα μοναστικά ιδρύματα. Τα χειρόγραφα αυτά που φυλάσσονται στις αγιορείτικες βιβλιοθήκες από τον 10^ο αιώνα έως σήμερα, ήταν σχεδόν απρόσιτα στη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Με το αρχείο των μικροταινιών/διαφανειών των χειρόγραφων κωδίκων του Ιδρύματος στη μονή Βλατάδων, ο πνευματικός πλούτος της θεολογικής παρακαταθήκης γίνεται εύκολα και σύντομα προσιτός (ιδιαίτερα μετά την ολοκλήρωση της ψηφιοποίησης τους), στην επιστημονική έρευνα και  διδασκαλία, σε επιστημονικά ιδρύματα και ερευνητές στην Ελλάδα και σε όλον τον κόσμο.

Χ.ΖΑΦ.

Τμήμα από το ανάγλυφο τέμπλο της εκκλησίας της μονής Βλατάδων

*σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός: τύπος εκκλησίας στην οποία ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις καμάρες που αποτελούν τις κεραίες ενός σταυρού με ίσα τμήματα (σκέλη). Έτσι ο ναός σχηματίζει στην κάτοψή του σταυρό εγγεγραμμένο σε τετράγωνο ή ορθογώνιο χώρο.

Το κείμενο της ανάρτησης είναι αποσπασματική επιλογή από τον υπό έκδοση ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη ‘Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών’, που θα κυκλοφορήσει στο τέλος του χρόνου (2020) από τις εκδ. ‘Επίκεντρο’.