Τα τείχη της Θεσσαλονίκης

Με το τρίτο μέρος, που αναφέρεται στα τείχη και τους πύργους τους, ολοκληρώνουμε τη σειρά για τα μνημεία της UNESCO στη Θεσσαλονίκη. Παρόλο που τα κάστρα της Θεσσαλονίκης έχουν καταστραφεί σε αρκετά σημεία, διατηρούν σε μεγάλα τμήματα το αρχικό ύψος και μεγαλοπρεπές σχήμα τους καθώς και την βυζαντινή περίμετρό τους. Τα κάστρα της Θεσσαλονίκης είναι ταυτισμένα με την πόλη και διηγούνται, από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα, την πολύκροτη ιστορία της.

Τα τείχη της Θεσσαλονίκης έχουν συνολικό μήκος οχτώ χιλιόμετρα και ύψος 10 με 12 μέτρα, από τα οποία σώζονται σήμερα σε μήκος 4.300 μέτρων. Είχαν σχήμα τραπεζίου με βάση το θαλάσσιο τείχος και τους δύο κάθετους βραχίονες, ανατολικά και δυτικά, που κατέληγαν σε τριγωνική ακρόπολη. Άρχισαν να χτίζονται από τον βασιλιά της Μακεδονίας Κάσσανδρο μετά την ίδρυση της πόλης το 315 π.Χ., ενισχύθηκαν από τους Ρωμαίους και την οριστική μορφή πήραν τον 4^ο μ.Χ. αιώνα από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο. Συμπληρώθηκαν, όμως, και συντηρήθηκαν πολλές φορές κατά τους επόμενους βυζαντινούς αιώνες και την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι διαχρονικές επιγραφές των τειχών καταγράφουν την πολυτάραχη ιστορία της πόλης. Το θαλάσσιο τείχος και το τμήμα του ανατολικού τείχους, από την οδό Αγίου Δημητρίου ως τον Λευκό Πύργο, αλλά και το δυτικό τείχος, στην περιοχή της πλατείας Δημοκρατίας, κατεδαφίστηκαν σταδιακά από το 1873 ως το 1911 για την επέκταση της πόλης και τη διάνοιξη λεωφόρων.

Η επικοινωνία με την ύπαιθρο, τη θάλασσα και την ακρόπολη γίνονταν με τις πύλες του τείχους. Ονομαστές ήταν η Χρυσή πύλη, η Ληταία πύλη, η πύλη του Γιαλού κ.α. Η σημαντικότερη από τις σωζόμενες είναι η πύλη της αυτοκράτειρας Άννας Παλαιολογίνας. Ανεγέρθηκε, όπως σημειώνεται στην εγχάρακτη επιγραφή της πύλης, το 1355, κατά την παραμονή της αυτοκράτειρας στη Θεσσαλονίκη.

Ο Λευκός Πύργος

Το αρχιτεκτονικό σύμβολο και το «σήμα κατατεθέν» της Θεσσαλονίκης είναι ο Λευκός Πύργος, που κατείχε τη θέση του ΝΑ πύργου στην οχύρωση της πόλης. Χτίστηκε στα τέλη του 15^ου αιώνα, στο χώρο παλιότερου βυζαντινού πύργου, όταν οι Τούρκοι εκσυγχρόνισαν την οχύρωση της πόλης.

Ο εξαώροφος πύργος των Λεόντων, όπως ονομαζόταν στην Τουρκοκρατία, έχει συνολικό ύψος 30 μ. και περίμετρο 70 μέτρα. Κάθε όροφος αποτελεί και μια μεγάλη αίθουσα που επικοινωνεί με το πλατύ περιμετρικό κλιμακοστάσιο του πύργου. Γύρω από τον πύργο υπήρχε χαμηλός πολυγωνικός περίβολος που κατεδαφίστηκε το 1911. Τα τελευταία χρόνια αποκαταστάθηκε το σχήμα του περιβόλου στο ύψος των θεμελίων γύρω από τον πύργο.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο Λευκός Πύργος ήταν διαβόητη φυλακή και τόπος εκτελέσεων, γι’ αυτό ονομάστηκε «Πύργος του Αίματος» (Kanli Kule). Η φοβερή φυλακή καταργήθηκε και βάφτηκε με ασβέστη εξωτερικά το 1890, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της πόλης από την οθωμανική διοίκηση και έκτοτε ονομάζεται «Λευκός Πύργος».

Σήμερα το μνημείο-σύμβολο στεγάζει το Μουσείο της Πόλης. Στις αίθουσες του Πύργου παρουσιάζεται, κυρίως με ψηφιακά μέσα, η ιστορία της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της έως και τα μέσα του 20ού αιώνα.

Ο πύργος του Τριγωνίου

Στη βόρεια άκρη του ανατολικού τείχους της Θεσσαλονίκης βρίσκεται ο δεύτερος σημαντικός πύργος της πόλης που χτίστηκε στο τέλος του 15^ου αιώνα, σχεδόν την ίδια χρονική περίοδο με τον Λευκό Πύργο που κατείχε τη νότια άκρη του. Και τα δύο φρούρια έχουν εντυπωσιακές αρχιτεκτονικές και μορφολογικές ομοιότητες, με τη διαφορά στον τρόπο που θεμελιώνεται ο πύργος του Τριγωνίου στο κατηφορικό έδαφος της Άνω Πόλης.

Ο οθωμανικός κυκλικός πύργος αντικατέστησε παλιότερο τετράπλευρο πύργο που τον ενσωμάτωσε στη νέα μορφή του. Εκτός από το βυζαντινό όνομα, ονομαζόταν και “πύργος της αλύσεως”, “Τζιντζιρλή κουλέ” και “Κουσακλή κουλέ”. Μετά τον 18^ο αιώνα ο πύργος του Τριγωνίου, λόγω της οχυρής δόμησής του, χρησίμευε για την αποθήκευση πυρίτιδας και όπλων. Ο χώρος μπροστά στην πύλη του πύργου είναι διάσημος τόπος θέας, καθώς από κει απολαμβάνει κανείς το πανόραμα της πόλης και του Θερμαϊκού έως τον Όλυμπο.

Το Επταπύργιο – Γεντί Κουλέ

Η ακρόπολη της Θεσσαλονίκης επιστέφεται με το φρούριο Επταπύργιο, γνωστό ως «Γεντί Κουλέ», το οποίο από το τέλος του 19^ου αιώνα έως το 1989 στέγαζε τις δικαστικές φυλακές της πόλης. Το μνημειακό συγκρότημα του Επταπυργίου ενσωματώνει τις διάφορες κατασκευαστικές φάσεις του τείχους, αλλά είναι κυρίως έργο της εποχής των Παλαιολόγων (14^ος αιώνας). Το εντυπωσιακό φρούριο αποτελείται από τον οχυρωματικό περίβολο με δέκα πύργους, ενώ στο εσωτερικό χτίστηκαν νεότερα κτήρια για τις ανάγκες της φυλακής.

Οι σκληρές συνθήκες της φυλακής και τα υγρά και ανήλιαγα κάστρα έκαναν το Γεντί Κουλέ διαβόητο κάτεργο, που πέρασε στη μυθολογία της φυλακής και στα ρεμπέτικα τραγούδια από την τουρκοκρατία ως την περίοδο της δικτατορίας 1967-74 που ήταν σκληρή φυλακή πολιτικών κρατουμένων. Η ιστορία του μνημείου, ως φρούριο και φυλακή, προβάλλεται σε έκθεση που λειτουργεί σε ένα από τα νεότερα κτήριά του.

Το βυζαντινό λουτρό

Στην Άνω Πόλη σώθηκε και το μοναδικό δημόσιο λουτρό της βυζαντινής εποχής, γνωστό από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ως «Κουλέ χαμάμ», χαρακτηριστικό δείγμα της κοσμικής αρχιτεκτονικής της πόλης. Χτίστηκε στα τέλη του 13^ου αιώνα και λειτούργησε συνεχώς επί επτά αιώνες (ως το 1940), ως συνοικιακό λουτρό, με αρκετές όμως οικοδομικές μετατροπές στο πέρασμα των χρόνων. Μολονότι το Κουλέ χαμάμ, που ενδέχεται στα βυζαντινά χρόνια να ανήκε σε μοναστήρι, είναι μικρό σε σχέση με παλαιότερα και νεότερα δημόσια λουτρά της πόλης, διαθέτει όλους τους αναγκαίους για την καθαρτική λειτουργία του χώρους. Το σημαντικό βυζαντινό λουτρό, που συντηρήθηκε υποδειγματικά τα τελευταία χρόνια, περιλαμβάνεται στον κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Η πρώτη ενότητα για τα μνημεία της UNESCO στη Θεσσαλονίκη, αναφέρεται στα Παλαιοχριστιανικά και η δεύτερη στα Βυζαντινά μνημεία. Δες τις σχετικές αναρτήσεις στο ιστολόγιο: Α) «Θεσσαλονίκη, τα μνημεία της UNESCO, 1.Παλαιοχριστιανικά», Β) «Τα μνημεία της UNESCO στη Θεσσαλονίκη, 2. τα Βυζαντινά» ].

Χ.ΖΑΦ.

* Το κείμενο είναι αναπτυγμένη μορφή του σεναρίου του Χρίστου Ζαφείρη για την ταινία» Οι θησαυροί της UNESCO», παραγωγή της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος (ΠΕΕΒΕ), 2014. *Η αναδημοσίευσή του επιτρέπεται με τους όρους της δεοντολογίας, την αναγραφή του ονόματος του συντάκτη και του ιστότοπου.

* Οι φωτογραφίες με εξωτερικές όψεις των μνημείων (εκτός του πύργου του Τριγωνίου) είναι του Γιάννη Ζαρζώνη. Παραχωρήθηκαν ειδικά για αυτό το ιστολόγιο και δεν επιτρέπεται η αναπαραγωγή τους χωρίς την έγγραφη άδεια του φωτογράφου.

=Δείτε μια ξενάγηση του έγκλειστου στα χρόνια της χούντας Τριαντάφυλλου Μηταφίδη στο Γεντί Κουλέ.  = Δείτε από την TV100 μια ξενάγηση του καθηγητή Γιώργου Βελένη για τα τείχη της Θεσσαλονίκης.