Τα συσσίτια έσωσαν τους Θεσσαλονικείς στο κραχ του 1929

Η σοβούσα οικονομική κρίση των ημερών μας παραλληλίστηκε με το μεγάλο κραχ του 1929 που έπληξε το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Η αμερικανική κρίση προκάλεσε οικονομικό ντόμινο και είχε δραματικές επιπτώσεις τα επόμενα χρόνια στην Ευρώπη και τη χώρα μας. Στο σημερινό σημείωμα θα περιοριστούμε στις συνέπειες που προκλήθηκαν στη Θεσσαλονίκη, όπου έκλεισαν 650 επιχειρήσεις και πάνω από 35.000 εξαθλιωμένοι και άνεργοι συντηρούνταν από τα δημοτικά συσσίτια.

Η χρηματιστηριακή κατάρρευση παρέσυρε ολόκληρη την οικονομική ζωή των Ηνωμένων Πολιτειών, με αποτέλεσμα να σημειωθεί ραγδαία πτώση της παραγωγής, να κλείσουν χιλιάδες βιομηχανικές μονάδες, να πτωχεύσουν πολλές επιχειρήσεις και τράπεζες και να προκληθεί τεράστια ανεργία. Η οικονομική καταιγίδα έφτασε γρήγορα στην Ευρώπη και προκάλεσε μια ακόμη πτώχευση στην ελληνική οικονομία. Η διεθνής οικονομική κρίση χτύπησε για τέσσερα περίπου χρόνια, από το 1930 ως το 1934 τη Θεσσαλονίκη με αποτέλεσμα να χρεοκοπήσουν και να κλείσουν 650 περίπου επιχειρήσεις και χιλιάδες εργαζόμενοι να οδηγηθούν στην ανεργία, την πείνα και την εξαθλίωση. Η κρίση έφτασε με καθυστέρηση στην πόλη και εκδηλώθηκε με έξαρση στην διετία 1932-1933. Αλλά ας δούμε τα πράγματα από την αρχή.

Μακεδονία 4.7.1931

Όπως είναι γνωστό, στα χρόνια του μεσοπολέμου η επεξεργασία και το εμπόριο του καπνού ήταν ο πρώτος εργασιακός και οικονομικός τομέας της πόλης. Χιλιάδες άνδρες και γυναίκες εργάζονταν στις καπναποθήκες, ενώ ο καπνός ήταν το κύριο εξαγωγικό προϊόν από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Η οικονομική κρίση έπληξε κατά προτεραιότητα το αγροτικό εισόδημα των αγροτών της Μακεδονίας, η πλειονότητα των οποίων ασχολούνταν με την καπνοκαλλιέργεια. Η ζήτηση των καπνού μειώθηκε διεθνώς με αποτέλεσμα στην Ελλάδα η παραγωγή να μειωθεί πάνω από 50%, ενώ η ραγδαία μείωση των εξαγωγών και τα αδιάθετα καπνά προκάλεσαν αλυσιδωτές οικονομικές αντιδράσεις που δεν έπληξαν μόνο τον κλάδο αλλά και άλλες επιχειρήσεις.

Ανεργία και πτώχευση

Πολλοί καπνέμποροι, με τη διεθνή κατρακύλα των τιμών δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους προς τους αγρότες και τις τράπεζες και ανέστειλαν τις πληρωμές, ενώ αρκετοί οδηγήθηκαν σε πτώχευση. Η μεγάλη καπνική εταιρεία «Κομέρσιαλ Κόμπανι» έκλεισε τις καπναποθήκες και εκατοντάδες καπνεργάτες έμειναν στο δρόμο και κατέφυγαν στα δημοτικά συσσίτια.

Εφημερίς των Βαλκανίων 12.4.1934

Ο δεύτερος σημαντικός κλάδος απασχόλησης αυτήν την περίοδο στην πόλη, η κλωστοϋφαντουργία, έπνεε τα λοίσθια με την κατακόρυφη πτώση των τιμών των πρώτων υλών (μαλλί, βαμβάκι) στην παγκόσμια αγορά. Επίσης η ταπητουργία, που απασχολούσε κυρίως προσφυγικές οικογένειες, έχασε πολλούς πελάτες, αφού το χαλί θεωρούνταν είδος πολυτελείας και η αγορά της Αμερικής όπου στέλνονταν μεγάλες ποσότητες έκλεισε. Οι καπνεργάτες και οι εργαζόμενοι στα εκατοντάδες πλεκτήρια και υφαντήρια ήταν η κινητήρια δύναμη για πολλές βιοτεχνίες, αρτοποιεία, καταστήματα οικιακών συσκευών, τροφίμων και ρούχων, ταβέρνες κλπ. Όλα αυτά αναγκάζονταν το ένα μετά το άλλο να βάλουν λουκέτο, αφού δεν κυκλοφορούσε χρήμα. Εφτά στα δέκα μικροεμπορικά, έξι στα δέκα εστιατόρια και δύο στα τρία παντοπωλεία έκλεισαν. Η κρίση χτύπησε και τον κλάδο των υπηρεσιών, τους ασφαλιστές, τους παρεγγελιοδόχους, τα ναυτιλιακά γραφεία, τις μεταφορές. Επίσης ο τομέας της οικοδομής πού είχε μεγάλη ανάπτυξη εξαιτίας της ανέγερσης των προσφυγικών συνοικισμών και της ανοικοδόμησης της πόλης μετά την πυρκαγιά του 1917, σταμάτησε από έλλειψη κεφαλαίων. Την περίοδο του 1930-31 τέσσερις στους πέντε οικοδόμους ήταν άνεργοι.

Οι χιλιάδες απολυμένοι και άνεργοι, μετά το κλείσιμο πολλών επιχειρήσεων συγκεντρώνονταν καθημερινά στη διασταύρωση των οδών Εγνατίας και Αγίας Σοφίας προκειμένου να βρουν κάποια δουλειά. Οι μισοί σχεδόν επαγγελματίες, όπως αρτοποιοί, ράφτες, υποδηματοποιοί, παντοπώλες, έμποροι, εστιάτορες, που είχαν κλείσει τα μαγαζιά τους, αναζητούσαν μάταια άλλες δουλειές για να ζήσουν τις οικογένειές τους. Έτσι τα δημοτικά συσσίτια ήταν η τελευταία ελπίδα επιβίωσης.

Δημοτικά συσσίτια

Ο δήμος Θεσσαλονίκης, που ήταν πρωτοπόρος στην αντιμετώπιση της ανθρωπιστικήs κρίσης, οργάνωσε συσσίτια σε 35 σταθμούς μέσα στην πόλη και στους προσφυγικούς συνοικισμούς. Το πρόγραμμα των συσσιτίων άρχισε τον Ιούνιο του 1930 και πρόσφεραν ένα πιάτο ζεστό φαγητό και μισό κιλό ψωμί. Στην αρχή στα συσσίτια προσέρχονταν γύρω στα 4.000 άτομα, αλλά ύστερα από ένα χρόνο ο αριθμός έφτασε τις 28.00 και στους πρώτους μήμες του 1932 35.314 άτομα. Με τα συσσίτια αυτά μπορεί να ανακουφίζονταν οι οικογένειες των λαϊκών τάξεων, αλλά το πρόβλημα της πείνα και της εξαθλίωσης ήταν έντονο καθώς η ανεργία μεγάλωνε εντυπωσιακά.

Ο Δήμος οργάνωσε κεντρική υπηρεσία συσσιτίου, διέθετε σημαντικό ποσοστό του πενιχρού δημοτικού προυπολογισμού του στην αντιμετώπιση της επισιτιστικής κρίσης και θέσπισε ειδικό δημοτικό λαχείο, το “Λαχείο υπέρ των συσσιτίων” για την κάλυψη των λειτουργικών εξόδων του. Πέρα από τις δημοτικές πιστώσεις και το λαχείο, έκανε και άλλες ενέργειες για την ανακούφιση των απόρων και τη συγκέντρωση χρημάτων, όπως την επιβολή ερανικής φορολογίας στους εύπορους Θεσσαλονικείς, τη διοργάνωση συναυλιών και θεατρικών παραστάσεων, τη συνεργασία με το Πατριωτικό Ιδρυμα Περιθάλψεως για την επέκταση των συσσιτίων στα σχολεία της πόλης κ.ά.

Το κραχ του 1929, η συνακόλουθη ανεργία και η γενικότερη εξαθλίωση στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, που επιδεινώθηκε από την έλευση χιλιάδων προσφύγων, ανάγκασε χιλιάδες άνεργους να βρουν ανακούφιση στα συσσίτια που οργάνωσε σε 35 σταθμούς της πόλης ο Δήμος Θεσσαλονίκης.

Την περίοδο της οικονομικής ύφεσης η Θεσσαλονίκη είχε την τύχη να έχει δήμαρχο έναν έμπειρο πολιτικό και οραματιστή, πρώην γερουσιαστή και πολιτικό διοικητή της Θράκης, τον Χαρίσιο Βαμβακά, που δημάρχευσε από το 1930 ως το 1933. Ήταν πολιτικός φίλος και συνεργάτης του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος βοήθησε το έργο του με κρατικές πιστώσεις. Βέβαια οι αντίπαλοί του επέλεξαν τον τομέα διαχείρισης των συσιτίων για να τον πλήξουν. Προς τους κατηγόρους του ο Βαμβακάς απάντησε: “Αλλά κι αν επρόκειτο να συρθώ εις τας φυλακάς, διότι έδωκα ψωμί εις τους πεινασμένους, το τοιούτον δι΄εμέ ουδένα ψόγον θα ενείχε, αλλά μόνο τίτλον τιμής”. Τελικά, δεν σύρθηκε στις φυλακές, αλλά παύθηκε προσωρινά και τον Οκτωβριο του 1933 αποφασίστηκε από την κυβέρνηση η οριστική απόλυσή του.

Έγγραφα του Δήμου Θεσσαλονίκης  που σώζονται στο αρχείο του ΚΙΘ και αναφέρονται στα συσσίτια της περιόδου 1931-34 στη Θεσσαλονίκη.

Πέρα από τον Δήμο, στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος συνέδραμαν και άλλοι φορείς, όπως η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, τα υπουργεία Πρόνοιας και Παιδείας, η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, το Γ’ Σώμα Στρατού, το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, η Ισραηλιτική Κοινότητα, η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Ανδρών κ.ά.

«Σκιά θανάτου»

Η οικονομική κρίση χτύπησε με εντονότερη ένταση τη Θεσσαλονίκη καθώς χιλιάδες κάτοικοί της εξαιτίας της προσφυγικής πλημμυρίδας ζούσαν σε οικτρή κατάσταση, σε παραπήγματα με λαμαρίνες και χαμόσπιτα όπου τους θέριζαν οι αρρώστιες. Οι δημοσιογραφικές έρευνες της εποχής δίνουν ανάγλυφα την εξαθλίωση. Η «Εφημερίς των Βαλκανίων» σε μια έρευνα για τις συνθήκες στέγασης των λαϊκών τάξεων το 1931 έγραφε ότι από τις 9.726 κατοικίες που εξετάστηκαν, οι 641 ήταν άθλια υπόστεγα, 5.515 αποτελούσαν κυριολεκτικά τρώγλες, πολλές από τις οποίες υπόγειες και 5.380 απαρτίζονταν από ένα δωμάτιο, χωρίς μαγειρείο, πλυντήριο (για χειροποίητο πλύσιμο σε σκάφη) και αποχωρητήριο. Για την εσωτερική τους επένδυση χρησιμοποιούνταν σανίδια, ενώ εξωτερικά οι τοίχοι καλύπτονταν με λαμαρίνες και παλιούς τενεκέδες. Και ο συντάκτης της «Μακεδονίας» στο ρεπορτάζ με το τίτλο «Υπάρχουν τρωγλοδύται εις την Θεσσαλονίκην» αναρωτιούνταν: «Πώς ζουν οι κακόμοιροι άνθρωποι εις τους τενεκέδες αυτούς; Πώς χωρούν εις τα χαμηλά και στενά αυτά κοτέτσια; Όλα είναι σκουριασμένα, μαύρα και πένθιμα. Η σκιά του θανάτου και το παράπονο της ζωής απλώνεται παντού…»

Αυτή η οικονομική κρίση προκάλεσε και έντονη κοινωνική αναστάτωση με απεργίες και εργατικές κινητοποιήσεις, με κορύφωση την καθολική απεργία του Μάη του 1936 και τη σύγκρουση με τις δυνάμεις ασφαλείας του Μεταξά που είχαν πολλά θύματα, νεκρούς και τραυματίες εργάτες. Την περίοδο τις ύφεσης οι συγκρούσεις των απεργών και ανέργων με τη χωροφυλακή ήταν σχεδόν καθημερινές. Σε μια από αυτές, τον Φεβρουάριο του 1933 σκοτώθηκαν από την αστυνομία επτά άοπλοι εργάτες. Παράλληλα αυτή η περίοδος της οικονομικής κρίσης υπήρξε και θερμοκήπιο εθνικιστικών και φασιστικών δράσεων με αποκορύφωση την πυρπόληση του εβραϊκού συνοικισμοί Κάμπελ στο σημερινό συνοικισμό Βότση, στην ανατολική Θεσσαλονίκη, από την εθνικιστική φασιστική οργάνωση «Τρία Έψιλον».

Η ανάκαμψη της κοινωνίας και της πόλης θα αρχίσει από το 1935 ακολουθώντας το αισιόδοξο διεθνές κλίμα στην οικονομία. Δυστυχώς, στο τέλος της δεκαετίας, η χώρα μπήκε στην καταστροφική λαίλαπα του Β΄ παγκόσμιου πολέμου που ξανάστειλε την ανερχόμενη οικονομία και κοινωνική συνοχή πάλι στον πάτο και επέφερε μεγάλα δεινά στην πόλη και τη χώρα.

Χ.ΖΑΦ.

Οι φωτογραφίες και τα έγγραφα προέρχονται από το αρχείο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ). Ευχαριστώ θερμά τη διοίκηση και τους επιστημονικούς  συνεργάτες του ΚΙΘ για την άμεση ανταπόκριση και την ευγενική εξυπηρέτηση.