Στις 13 Οκτωβρίου 1904 σκοτώνεται στη Στάτιστα (σημ. Μελάς) Καστοριάς ο πρωτοπόρος και πρωτομάρτυρας του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς. Στην τελευταία από τις τρεις αποστολές του στη Μακεδονία, για να τονώσει το φρόνημα των Ελλήνων Μακεδόνων, προδόθηκε από βούλγαρους κομιτατζήδες στους Τούρκους, που πολιόρκησαν το σπίτι όπου διέμενε και κατά την έξοδο διαφυγής του σκοτώθηκε από τα εχθρικά πυρά. Για να μη γίνει γνωστή και προκαλέσει διπλωματικές επιπτώσεις η μυστική προυσία του Έλληνα αξιωματικού στη Μακεδονία, οι σύντροφοί του τού έκοψαν το κεφάλι και το έκρυψαν στο Πισοδέρι Φλώρινας, ενώ το σώμα του το έθαψαν σε εκκλησία της Καστοριάς.
Το σπίτι όπου σκοτώθηκε ο Παύλος Μελάς στο χωριό Μελάς Καστοριάς (παλιό όνομα Στάτιστα). Σήμερα το ιστορικό σπίτι λειτουργεί ως μουσείο με ενθυμήματα του πρωτομάρτυρα του Μακεδονικού Αγώνα.
Ο θάνατος του αξιωματικού του ελληνικού στρατού Παύλου Μελά συγκλόνισε την ελληνική κοινότητα της τουρκοκρατούμενης Θεσσαλονίκης, καθώς στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας έφτανε ο απόηχος του ακήρυκτου αγώνα ανάμεσα σε ανταρτικά ελληνικά και βουλγαρικά στρατιωτικά τμήματα και των βιαιοπραγιών από Βούλγαρους κομιτατζήδες στη μακεδονική ύπαιθρο. Εξάλλου, το Ελληνικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης ήταν το κέντρο επιχειρήσεων του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908), ενώ πολλοί Θεσσαλονικείς ήταν ενταγμένοι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εθνική αποστολή για την ελληνικότητα της Μακεδονίας.
Το κτήριο του Ελληνικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, διευθυντήριο του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908). Σήμερα στο ιστορικό κτήριο στεγάζεται το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, όπου φυλάσσονται πολλά κειμήλια του Παύλου Μελά.
Μεγάλη απήχηση και εθνική κινητοποίηση προκάλεσε ο θάνατος του Μελά κυρίως στην ελληνική πρωτεύουσα που ενδιαφέρθηκε άμεσα για την τύχη των Μακεδόνων. Όπως χαρακτηριστικά έγραψε ο μακεδονομάχος Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαϊδης «ο θάνατος του ήταν συγκλονιστικό κτύπημα και έπειτα ασώπαστη βοή καμπάνας που καλούσε στον Αγώνα για τη Μακεδονία». Η μέρα του θανάτου του (13/10) έχει καθιερωθεί πανελλήνια ως Ημέρα μνήμης του Μακεδονικού Αγώνα με ιδιαίτερες τιμητικές εκδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη και σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Η φετινή Ημέρα Μνήμης στη Θεσσαλονίκη θα γιορταστεί επίσημα την Κυριακή 15 Οκτωβρίου στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας.
X.Z.
