Το βιβλίο του καθηγητή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Βλάση Βλασίδη με τίτλο «Μεταξύ μνήμης και λήθης. Μνημεία και κοιμητήρια του Μακεδονικού Μετώπου, 1915-1918″ είναι μια επιστημονική καταγραφή με πλούσια εικονογράφηση των μνημείων του θανάτου και της μνήμης από την εμπόλεμη περιοχή της Μακεδονίας στην διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου πολέμου. Το παρακάτω κείμενο του Χρίστου Ζαφείρη (γραμματέα του Δ.Σ. του ΙΜΜΑ) είναι ο πρόλογος του εξαιρετικού βιβλίου που εκδόθηκε από το Ίδρυμα του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (ΙΜΜΑ), μικρή συμβολή στην επέτειο των εκατό χρόνων από το Μακεδονικό Μέτωπο.
Το βιβλίο του Βλάση Βλασίδη
Οι πολεμικές συγκρούσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμου Πολέμου στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας (1915-1918), αποτέλεσαν ένα από τα λιγότερο προσεγμένα πολεμικά θέατρα του 20ού αιώνα. Το Μακεδονικό Μέτωπο ή Μέτωπο της Θεσσαλονίκης, όπως ονομάστηκε, μολονότι δεν μπορεί να συγκριθεί από την άποψη των ανθρώπινων απωλειών με τα άλλα δύο τουλάχιστον αιματηρότατα θέατρα του Μεγάλου Πολέμου, το Δυτικό και το Ανατολικό, ενέχει μεγάλη σημασία, τόσο για την έκβαση της μεγάλης εκείνης αναμέτρησης στην Ευρώπη όσο και για τη μετέπειτα μοίρα των βαλκανικών λαών. Καταρχήν με τη συνθηκολόγηση των Βουλγάρων σηματοδότησε την πρώτη ουσιαστική νίκη των συμμαχικών δυνάμεων. Αλλά η επιτυχία εκείνη στο Μακεδονικό Μέτωπο είχε και το βαρύ της αντίτιμο: Στις σφοδρές του μάχες, αλλά και με τις θανατηφόρες επιδημίες που θέρισαν και τα δυο στρατόπεδα, χάθηκαν πάνω από 60.000 χιλιάδες στρατευμένοι νέοι των εμπολέμων: Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι, Γάλλοι, Βρετανοί, στρατιώτες των γαλλικών και βρετανικών αποικιών, Ιταλοί, Γερμανοί, Αυστριακοί και Ρώσοι. Η πολεμική τετραετία άφησε επίσης βαθιές πληγές και στον ελληνικό χώρο. Προκάλεσε 25.000 περίπου νεκρούς και αγνοούμενους, πολλά θύματα στον άμαχο πληθυσμό και μεγάλες καταστροφές στις υποδομές και την οικονομία ολόκληρης της περιοχής.
Με την πρώτη εγκατάσταση των Αγγλογάλλων στη Μακεδονία, το φθινόπωρο του 1915, η “Στρατιά της Ανατολής”, όπως ονομάστηκε το σύνολο των στρατευμάτων της Αντάντ στο Μακεδονικό Μέτωπο, μετέτρεψε τη Θεσσαλονίκη και την περιφέρειά της σε κέντρο ενός τεράστιου στρατοπέδου και δικτύου για την επιμελητεία και την ψυχαγωγία του συμμαχικού στρατεύματος. Η παρουσία τόσου μεγάλου αριθμού ανθρώπων συντέλεσε και στη δημιουργία νέων υποδομών στη Μακεδονία για τις ανάγκες των πολεμικών επιχειρήσεων. Από τους 300.000 περίπου στρατιώτες των πρώτων μηνών, ο αριθμός της Στρατιάς έφτασε στο τέλος του πολέμου (1918) στο ένα εκατομμύριο περίπου. Όλο αυτό το πολυεθνικό στράτευμα πήρε μέρος σε συγκρούσεις με τις Κεντρικές Δυνάμεις, κυρίως με βουλγαρικές και αυστρο-γερμανικές στρατιωτικές μονάδες, σε ένα εκτεταμένο πεδίο αψιμαχιών και μετωπικών αντιπαραθέσεων που εκτεινόταν από τον ποταμό Στρυμώνα στα ανατολικά ως τις ακτές της Αδριατικής στα δυτικά, και από τον Όλυμπο στο νότο ως τη Σερβία στο βορρά. Οι σκληρές σκηνές του πολέμου και της στρατιωτικής παρουσίας, αλλά και το ήρεμο μακεδονικό τοπίο, τα χωριά και οι άνθρωποι ως γραφικές μορφές και θύματα των πολεμικών επιχειρήσεων, αποτυπώθηκαν σε φωτογραφικά φιλμς από τη Φωτογραφική Υπηρεσία της Στρατιάς της Ανατολής. Τα πλούσια φωτογραφικά αρχεία, που διασώθηκαν για τη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη Μακεδονία, συνιστούν ένα πλούσιο εικαστικό απόθεμα για φιλίστορες, ερευνητές και ιστορικούς.
Πέρα από την επιστημονική έρευνα για τις πτυχές του Μακεδονικού Μετώπου, την ιστορική μελέτη των αρχείων και την καταμέτρηση των απωλειών, το μέγεθος του παράλογου εκείνου πολέμου προβάλλεται στα δεκάδες στρατιωτικά κοιμητήρια, τα ηρώα και γενικά τα μνημεία της εμπόλεμης περιοχής. Τα κοιμητήρια και τα μνημεία, που στήθηκαν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου με την ευθύνη των εθνών που συμμετείχαν στο Μακεδονικό Μέτωπο, αποτελούν τον διαχρονικό “ζωντανό” μάρτυρα των γεγονότων, αληθινό σηματοδότη της τοπογραφίας των πολεμικών συγκρούσεων και τόπους μνήμης για τις ανθρώπινες εκατόμβες του Μεγάλου Πολέμου. Δεν παύουν επίσης να είναι και κεντρικά σημεία αναφοράς για τις πληγές και τα πικρά διδάγματα που κληρονόμησε ο Πόλεμος εκείνος στις επόμενες γενιές. Την εικόνα συμπληρώνουν ηρώα μαχών, προτομές επώνυμων νεκρών, αλλά και μουσειακοί χώροι για τις πολεμικές υποδομές της εποχής. Όλα μαζί αποδίδουν το οπτικό και μνημειακό πανόραμα ενός κεφαλαίου της παγκόσμιας ιστορίας, που είχε τεράστιες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις στην κοινωνία και την πολιτική πορεία τόσο της Ελλάδας όσο και των γειτονικών βαλκανικών λαών.
Η δημιουργία λοιπόν των στρατιωτικών κοιμητηρίων, όλων των αντιμαχόμενων πλευρών, πέρα από τον οφειλόμενο σεβασμό και την ηθική υποχρέωση των εθνών για τους νεκρούς τους, διατήρησε με τον πιο απτό και μνημειακό τρόπο τη συλλογική μνήμη για τα δεινά των ανθρώπινων συγκρούσεων. Μια εμπράγματη μνήμη, η οποία, μετά τη λήξη του Πολέμου, δεν υλοποιήθηκε αυτονόητα και με τρόπο ισομερή από όλα τα εμπλεκόμενα κράτη, αλλά εξαρτήθηκε από ποικίλες και συχνά εναλλασσόμενες εθνικές και πολιτικές σκοπιμότητες. Δεν έλειψαν επίσης και τα εμπόδια και τα συγκυριακά συμφέροντα, που τέθηκαν κατά καιρούς από τους ιδιοκτήτες των χώρων όπου στήθηκαν τα πολεμικά αυτά “σήματα”. Τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα εφέτος (2015-2016), με την ευκαιρία της εκατόχρονης επετείου, τα στρατιωτικά κοιμητήρια και τα ηρώα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου αναδύθηκαν στην επικαιρότητα ως ιστορικά πια “μνημεία” τιμής και ιστορικής έρευνας, ως χώροι γαλήνης και συλλογικού αναστοχασμού. Δεν παύουν επίσης να εντάσσονται και στο ιστορικό και τουριστικό δίκτυο των τοπικών κοινωνιών, αλλά και της ευρύτερης ευρωπαϊκής κοινότητας.
Η ανά χείρας έκδοση του Ιδρύματος του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα παρουσιάζει την πολεμική τοπογραφία και την αποτύπωση της ιστορικής μνήμης τού Μακεδονικού Μετώπου, μέσα από τα μνημειακά κατάλοιπα, τα συμμαχικά κοιμητήρια και τα ηρώα. Πρόκειται για καρπό πολυετούς μόχθου, που τον οφείλουμε στον επιστημονικό συνεργάτη του Ιδρύματος και επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας κ. Βλάση Βλασίδη. Με την έρευνά του ο κ. Βλασίδης μάς προσφέρει μιαν κατά το δυνατόν πλήρη ιστορική και τοπογραφική καταγραφή των στρατιωτικών κοιμητηρίων και των πολεμικών μνημείων του Μακεδονικού Μετώπου, τα οποία σώθηκαν (με τον ένα ή τον άλλο τρόπο) στην ευρύτερη περιοχή της ελληνικής Μακεδονίας, τη Λήμνο και την Κέρκυρα, αλλά και σε περιοχές των Σκοπίων, της νότιας Σερβίας και της Αλβανίας. Την αναλυτική παράθεση για κάθε μνημείο, κατά εθνότητα και κατά θέμα, συμπληρώνουν παλιές και σύγχρονες φωτογραφίες των πολεμικών επιχειρήσεων και των τόπων μνήμης. Το έργο κλείνει η ειδική βιβλιογραφία και το ευρετήριο κυρίως ονομάτων.
Το Ίδρυμα του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα ευελπιστεί ότι με την έκδοση αυτή (καθώς επίσης και με άλλες ανάλογης θεματικής δράσεις του) δεν συμμετέχει μόνο με δημιουργικό τρόπο στις εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια του Μακεδονικού Μετώπου, αλλά και ότι συνεισφέρει με τις μικρές του δυνάμεις τον επιστημονικό του οβολό στην ιστορική έρευνα της περιόδου. Φιλοδοξία επίσης του συγγραφέα και του Ιδρύματός μας είναι η παρούσα έκδοση να αναθερμάνει τη μνήμη του αναγνώστη για τους νεκρούς του Μετώπου και για τα δεινά του πολέμου και να συμβάλει στην καλύτερη γνώση μιας πολεμικής περιόδου που συνδέθηκε με σημαντικές πολιτικές και εθνικές αλλαγές στην Ελλάδα του 20ού αιώνα.
Χ.ΖΑΦ.
Οι φωτογραφίες του θέματος προέρχονται από το εν λόγω βιβλίο του Βλάση Βλασίδη, που παρουσιάστηκε την Τετάρτη 1 Ιουνίου (2016), στις 7.30 το βράδυ, στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (Αγίας Σοφίας και Προξένου Κορομηλά).
ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια.