Συμπληρώνονται φέτος (20.6.20) 42 χρόνια από την αλήστου μνήμης 20ή Ιουνίου 1978 που ο μεγάλος σεισμός συντάραξε συθέμελα τη Θεσσαλονίκη και την γύρω περιοχή προκαλώντας 49 θανάτους και τεράστιες ζημιές σε κτήρια, αποδιοργανώνοντας την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης. Το μεγάλο ρολόι του «Χρηματιστηρίου» στη στοά Μαλακοπής, στην οδό Συγγρού, σταματημένο την ώρα της σεισμικής δόνησης στις 11.04′, συνεχίζει να δείχνει ως σήμερα την ώρα της μεγάλης δοκιμασίας της Θεσσαλονίκης.
Το ρολόγι της στοάς της Μαλακοπής, στην πλατεία Χρηματιστηρίου, έχει σταματήσει τους δείκτες του στην ώρα του μεγάλου σεισμού της 20ής Ιουνίου 1978.
Ο Εγκέλαδος με τα 6,5 Ρίχτερ κοντά στα μεσάνυχτα της 20ης Ιουνίου του 1978 έφερε τα πάνω κάτω. Το ταρακούνημα ήταν έντονο, η πόλη έφευγε κάτω από τα πόδια των Θεσσαλονικιών. Κραυγές αγωνίας, κλάματα και πανικός. Παντού χαλάσματα και κομμένοι δρόμοι από τα ερείπια. Η γενική εκτίμηση, της εποχής αλλά και μεταγενέστερη, ήταν ότι το κράτος στη δύσκολη εκείνη ώρα ήταν ανύπαρκτο. Ευτυχώς, μετά το πρώτο σοκ αντέδρασε οργανωμένα στην περίθαλψη, τις επισκευές και την αναστήλωση των μνημείων.
Μια οχταόροφη πολυκατοικία στην οδό Ιπποδρομίου, εκεί που υψώνεται σήμερα το μέγαρο Μπίλλη (Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης), καταρρέει και θάβει στα χαλάσματα δεκάδες ενοίκους της. Τα συνεργεία λόγω των μποτιλιαρισμένων δρόμων και των εμποδίων από τα πεσμένα οικοδομικά υλικά καθυστέρησαν να φτάσουν στον τόπο της τραγωδίας. Με κίνδυνο να θαφτούν, πολλοί περίοικοι και συμπολίτες σπεύδουν στη μοιραία πολυκατοικία και με τα χέρια προσπαθούσαν να αναποδογυρίσουν τα ογκώδη ερείπια και να απελευθερώσουν τους εγκλωβισμένους. Τελικός απολογισμός: 29 νεκροί θαμμένοι στα ερείπια της. Ήταν η συντριπτική πλειονότητα των νεκρών από το σεισμό της Θεσσαλονίκης που ανήλθαν στους 49 συνολικά, ενώ υπήρξαν και 220 σοβαρά τραυματίες.
Πάνω, η μοιραία οχταόροφη πολυκατοικία της οδού Ιπποδρομίου, που κατέρρευσε από το σεισμό του 1978, καταπλακώνοντας 29 ενοίκους της. Πάνω στα ερείπια, περίοικοι προσπαθούν με τα χέρια τους να ανασύρουν τους εγκλωβισμένους (οι σωστικές δυνάμεις καθυστέρησαν). Ο κατοπινός τεχνικός έλεγχος επιβεβαίωσε ότι το βασικό αίτιο της κατάρρευσης ήταν η ανθρώπινη παρέμβαση (κοπή στατικής κολόνας της πολυκατοικίας στο ισόγειο από τον ιδιοκτήτη). Κάτω, τα ερείπια του ίδιου κτηρίου από άλλη γωνία.
Σαράντα και χρόνια μετά, στη μνήμη των αθώων θυμάτων, πρέπει να στηθεί στο χώρο του ΚΙΘ μια αναμνηστική στήλη με τα ονόματα των χαμένων για να θυμίζει την αποφράδα ημέρα και να κρατάει τους Θεσσαλονικείς πάντα σε εγρήγορση από το μόνιμο κίνδυνο της σεισμογενούς πολιτείας.
Τεράστιες ζημιές
Για δυο μήνες τουλάχιστο η πόλη είχε νεκρωθεί. Πολλοί την εγκατέλειψαν προτιμώντας άλλα ασφαλή μέρη. Χιλιάδες στεγάστηκαν σε σκηνές, σε πάρκα και πλατείες της πόλης, δημιουργώντας τεράστιους καταυλισμούς σεισμοπαθών.Οι έλεγχοι των συνεργείων των μηχανικών κατέγραψαν τεράστιες καταστροφές στα κτήρια: από το σεισμό έπαθαν μη επισκευάσιμες ζημιές (για κατεδάφιση) 9.480 οικοδομές, σοβαρές βλάβες 23.590 και ελαφρές 67.540 κτήρια συνολικά στους νομούς Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Σερρών και Χαλκιδικής. Ανάμεσά τους πολλά σχολεία και τα ιστορικά μνημεία της πόλης. Η λίμνη Βόλβη με τα γύρω χωριά της, όπου ήταν το επίκεντρο του καταστροφικού σεισμού, έγινε το δραματικό σύμβολο του σεισμού, ενώ πρόσωπο των ημερών, άγνωστο ως τότε, αναδείχτηκε ο τότε νέος καθηγητής της Γεωφυσικής του ΑΠΘ Βασίλης Παπαζάχος.
Εικόνες από τους καταυλισμούς των σεισμοπαθών σε πάρκα της πόλης. Πάνω, σκηνές στην πλατεία του σιδηροδρομικού σταθμού. Κάτω, στον αρχαιολογικό χώρο της πλατείας Ναυαρίνου.
Η ευταξία, η κοινωνική αλληλεγγύη, το χιούμορ και η ψυχαγωγία «εκ των ενόντων» ήταν τα χαρακτηριστικά των τεράστιων σκηνουπόλεων των σεισμοπαθών στη Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1978.
Με πρωτοβουλία της τότε κυβέρνησης Κωνσταντίνου Καραμανλή ιδρύθηκε η Υπηρεσία Αποκαταστάσεως Σεισμοπαθών Βορείου Ελλάδος, η γνωστή ΥΑΣΒΕ, με πρόεδρο τον υπουργό Βορείου Ελλάδος, Νικόλαο Μάρτη, που συνέβαλε στην αποκατάσταση των ζημιών, ενώ η εμπειρία της χρησιμοποιήθηκε και σε άλλα μέρη της χώρας. Η ΥΑΣΒΕ συνέταξε ένα θεσμικό πλαίσιο υποστήριξης και ενέκρινε χαμηλότοκα δάνεια τα οποία δίνονταν σε δικαιούχους για την στερέωση των οικοδομών. Το συνολικό κόστος για την αποκατάσταση των ζημιών, μέσα σε δυο χρόνια, έφτασε στο 1,2 δισ. Ευρώ.
Στα πάρκα για προστασία από τον ήλιο και σε σκηνές, που στήθηκαν σε κάθε ελεύθερο χώρο της πόλης και διατηρήθηκαν για πολλούς μήνες, έμενε μεγάλος αριθμός σεισμοπαθών, ενώ χιλιάδες εγκαταστάθηκαν σε κοντινά θέρετρα, όπου στήθηκαν πολλά παραπήγματα και αυθαίρετες ακόμη οικοδομές.
Αντισεισμική προστασία
Ο σεισμός της Θεσσαλονίκης υπήρξε ο καταλύτης, ώστε να αποκτήσει η πόλη και ολόκληρη η χώρα αντισεισμική υποδομή σε εξοπλισμό και ειδικευμένο προσωπικό (σεισμολογικά κέντρα Θεσσαλονίκης και Πάτρας). Έκτοτε σημειώθηκε σημαντική επιστημονική πρόοδος στη σεισμική θωράκιση των κτηρίων, τις μεθόδους προσεισμικού ελέγχου και τη σεισμολογική έρευνα με την ίδρυση του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (ΟΑΣΠ) και άλλων σχετικών φορέων (ΥΑΣ, ΙΤΣΑΚ, σεισμολογικά ινστιτούτα). Προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα ο αντισεισμικός κανονισμός στην κατασκευή των κτηρίων και χρηματοδοτήθηκε γενναία στη χώρα μας η αντισεισμική έρευνα (αν και τελευταία αυτό το οικονομικό αίτιο προκαλεί αδικαιολόγητες κόντρες των σεισμολόγων σχετικά με την πρόγνωση των σεισμών). Δημιουργήθηκε, με ένα λόγο, το επιστημονικό, θεσμικό, εκπαιδευτικό, τεχνικό και διοικητικό πλαίσιο της αντισεισμικής πολιτικής στη χώρα μας. Ειδικά στη Θεσσαλονίκη, όπως υπογραμμίζει ένας από τους πρωτεργάτες της αντισεισμικής θωράκισης και της αποκατάστασης των μνημείων, ο καθηγητής Γεώργιος Πενέλης, «δημιουργήθηκε μια σχολή σεισμικής προστασίας και κατασκευών στη χώρα μας και ιδιαίτερα στο ΑΠΘ που έχει εκτιμηθεί θετικά από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα».
Αυτή η εμπειρία κερδήθηκε κυρίως στα μοναδικά μνημεία της πόλης, πού χρειάστηκαν πολύχρονες και πολυδάπανες διαδικασίες συντήρησης και αποκατάστασης. Στην διάρκεια της στερέωσής τους, σε πολλά μνημεία, όπως στην Αγία Σοφία, την Αχειροποίητο και τη Ροτόντα, οι επιστήμονες είχαν την ευκαιρία να μελετήσουν καλύτερα τα μνημεία, να αποκαλύψουν σημαντικά στοιχεία για την πληρέστερη μελέτη τους και να εφαρμόσουν τεχνικές που επιδοκιμάστηκαν διεθνώς.
Η ψύχραιμη αντιμετώπιση του καταστροφικού σεισμού του 1978 από τους κατοίκους και την Πολιτεία δεν άφησε ανοιχτές πληγές. Άφησε όμως αρκετές εκκρεμότητες, που αν δεν ολοκληρωθούν ίσως να μας ξαφνιάσουν σε μια προσεχή επίσκεψη του Εγκέλαδου. Μερικά από αυτά είναι ο συνεχής επανέλεγχος χώρων συγκέντρωσης κοινού (κινηματογράφοι, σχολεία, αγορές κλπ), οι επεμβάσεις σε «λεπτομέρειες» των οικοδομών που αποβαίνουν μοιραία σε μια νέα σεισμική δοκιμασία (μαρκίζες, στηθαία, γλάστρες, τζαμαρίες κλπ), η εκπαίδευση των πολιτών και προπαντός των μαθητών στην αντισεισμική προστασία, ο ποιοτικός έλεγχος των σύγχρονων κατασκευών κ.α.
Ο σεισμός της Θεσσαλονίκης μας έμαθε καλά το μάθημα που είχαμε ξεχάσει, ότι πρέπει «να μάθουμε να ζούμε με τους σεισμούς», καθώς ζούμε σε μια πόλη και μια χώρα που γεννά συνεχώς σεισμούς. Κι ακόμη ότι η πιο ασφαλής αντισεισμική προστασία είναι η κατασκευή γερών οικοδομών.
Η αποκατάσταση των πληγωμένων μνημείων
Ο σεισμός της 20ής Ιουνίου 1978 προκάλεσε μεγάλες ζημιές στα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Η οργανωμένη όμως και άρτια παρέμβαση της Πολιτείας έσωσε από μελλοντικές δοκιμασίες τα μνημεία που προβάλλουν διεθνώς ως πρότυπα αναστήλωσης.
Αυτήν την εικόνα εργοταξίου, με τις σκαλωσιές και τους ξυλότυπους, παρουσίαζε επί χρόνια μετά τους σεισμούς του 1978 η Ροτόντα. Η στερέωση όμως του μνημείου και προπαντός των ψηφιδωτών του τρούλου υπήρξε υποδειγματική.
Το Νοέμβριο του 1998 πραγματοποιήθηκε στο Λευκό Πύργο μια σημαντική έκθεση φωτογραφίας από το υπουργείο Πολιτισμού και την τοπική εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων. Σε δυο ορόφους του μνημείου παρουσιάζονταν με φωτογραφίες, σχέδια και κείμενα οι καταστροφές που προκάλεσε στα μνημεία της πόλης ο σεισμός της 20ής Ιουνίου 1978 και το πολύχρονο και τιτάνιο έργο της αναστήλωσής τους. Έκτοτε τίποτα δεν θυμίζει τις πληγές και τις φοβερές ζημιές που έπαθαν οι βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησιές και τα μουσουλμανικά μνημεία της πόλης. Ξεχάστηκε και η τεράστια και πολύχρονη προσπάθεια που καταβλήθηκε από τους ειδικούς και τα μεγάλα κονδύλια που δόθηκαν από την Πολιτεία για τη σωτηρία των μνημείων. Είχε προηγηθεί μια ανάλογη έκθεση στο ίδιο μνημείο το 1985, με αφορμή τον γιορτασμό των 2.300 χρόνων από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, που αφορούσε το συνολικό αναστηλωτικό έργο, το οποίο είχε γίνει μέχρι εκείνη στιγμή στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης.
Το πιο σημαντικό ήταν ότι το 1978 τα μνημεία δεν έπαθαν ζημιές μόνο από τις έντονες σεισμικές δονήσεις αλλά αποκάλυψαν και παλιότερες φθορές που είχαν υποστεί από τον χρόνο, προηγούμενους σεισμούς, επεμβάσεις και «μπαλώματα» άλλων καιρών που βγήκαν στην επιφάνεια. Έτσι η ομάδα των ειδικών επιστημόνων που ανέλαβε την αποκατάσταση και τη στερέωση των μνημείων βρέθηκε μπροστά σε ένα σύνθετο πρόβλημα που απαιτούσε εξειδικευμένη γνώση, πολύχρονη έρευνα και προσεκτική επέμβαση στα ιστορικά μνημεία. Για την καλύτερη αντιμετώπιση των ζητημάτων που προέκυψαν, συγκροτήθηκε επιστημονική επιτροπή που είχε την όλη ευθύνη της στερέωσης και αποκατάστασης των μνημείων της Θεσσαλονίκης. Αξίζει να μνημονευτούν τα ονόματα αυτής της Ομάδας Εποπτείας και να τιμηθούν από την πόλη -έστω και σήμερα που αρκετά μέλη της έχουν φύγει οριστικά από τη ζωή-, γιατί διέσωσαν και ανέδειξαν την πολιτιστική αρχιτεκτονική κληρονομιά της πόλης. Την αποτελούσαν οι καθηγητές του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Στ. Πελεκανίδης, Π. Παναγιωτόπουλος, Ν. Μουτσόπουλος, Γ. Λάββας, Μ. Παπαδόπουλος, Γ. Πενέλης, οι έφοροι αρχαιοτήτων Ευτ. Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου και Ν. Νικονάνος και η διευθύντρια αποκαταστάσεως μνημείων της ΥΑΣΒΕ Ε. Γούναρη. Την ευθύνη τελικά της στερέωσης των μνημείων από το 1980 ανέλαβε η 9η εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων που υλοποίησε το πρόγραμμα σωτηρίας των μνημείων με αυτεπιστασία και συνεργεία ειδικών επιστημόνων και τεχνιτών που είχαν ή απόκτησαν μεγάλη εμπειρία στο αναστηλωτικό έργο.
Η Αχειροποίητος με τους ξυλότυπους μετά το σεισμό και σήμερα μετά την αναστήλωσή της.
Η επιστημονική επιτροπή είχε την ευθύνη για την έρευνα, τον προγραμματισμό, την έγκριση των προγραμμάτων και των έλεγχο των εργασιών στερέωσης τοίχων, τοιχογραφιών και ψηφιδωτών των μνημείων, που απαιτούσαν ειδικά συνεργεία και πολύ χρόνο. Γι’ αυτό επί πολλά χρόνια διατηρήθηκαν οι σκαλωσιές και οι ξυλότυποι με τις υποστηλώσεις που προκαλούσαν απορία για τη μεγάλη διάρκεια παραμονής τους στους απληροφόρητους κατοίκους και επισκέπτες της πόλης.
Η έκθεση για την αποκατάσταση των μνημείων ήταν καταρχήν μια ηθική ικανοποίηση για το έργο αποκατάστασης που επιτελέστηκε στην εικοσαετία που μεσολάβησε μετά τον σεισμό, ένα έργο που επαινέθηκε και επιδοκιμάστηκε ως πρότυπο από την τοπική κοινωνία και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Είχα την τύχη ως δημοσιογράφος να μου ανατεθεί το ρεπορτάζ της αποκατάστασης των μνημείων στις εφημερίδες όπου εργαζόμουνα (Το Βήμα, Τα Νέα) και να παρακολουθήσω από κοντά και επί χρόνια το τιτάνιο πράγματι έργο, γκρινιάζοντας πολλές φορές, αλλά διαπιστώνοντας κυρίως τις δυσκολίες και την ποιοτική και επιστημονική εργασία που έγινε.
Εξαιρετικό έργο σε 28 μνημεία
Συνολικά έγιναν αναστηλωτικές εργασίες σε 28 χριστιανικά, μουσουλμανικά και οχυρωματικά έργα της Θεσσαλονίκης. Το κάθε μνημείο είχε τις δικές του δυσκολίες στερέωσης, αλλά μερικά κινδύνευσαν να καταρρεύσουν γιατί είχαν προβλήματα στατικότητας. Τα πιο μεγάλα προβλήματα εντοπίστηκαν στη Ροτόντα, την Αγία Σοφία, την Αχειροποίητο και τον Άγιο Παντελεήμονα. Για τη στερέωση των τοίχων χρησιμοποιούνταν τα περίφημα ενέματα, στερεωτικά δηλαδή κονιάματα που χύνονταν μέσα στους τοίχους για να κολλήσουν μεταξύ τους τα οικοδομικά υλικά, και οι ανοξείδωτοι χάλυβες. Οι δυσκολίες εντοπίζονταν στο γεγονός ότι η στερέωση ενός μνημείου δεν μοιάζει με την επισκευή οποιουδήποτε οικοδομήματος. Πρέπει να κρατηθεί με προσοχή και με κάθε θυσία το παλιό και να μην βαρύνει το μνημείο με πρόσθετα παράταιρα και βαριά οικοδομικά υλικά.
Η λεπτότερη και δυσκολότερη εργασία έγινε στον τρούλο της Ροτόντας. Έγινε ειδική περίσφιξη της στέγης με μεταλλικά «σκοινιά», ενώ στις ρωγμές του τρούλου μπήκαν μεταλλικά ελάσματα για μεγαλύτερη ενίσχυση. Η στερέωση του τρούλου έγινε δυνατή αφού αποτοιχίστηκαν όλα τα ψηφιδωτά κατά τμήματα, τα οποία αφού καθαρίστηκαν ξανατοποθετήθηκαν και στερεώθηκαν στον τρούλο. Ως κύριο στερεωτικό μέταλλο σε όλα τα μνημεία της πόλης χρησιμοποιήθηκε το τιτάνιο, ένα ανοξείδωτο και πολύ ακριβό μέταλλο.
Συνεργείο συντηρητών στον τρούλο της Ροτόντας προετοιμάζει την επανατοποθέτηση των ψηφιδωτών, τα οποία είχαν αποκολληθεί, κατά τμήματα όπως δείχνει το σχέδιο, προκειμένου να στερεωθεί ο τρούλος του μνημείου… Κάτω το λαμπρό αποτέλεσμα!
Η πιο δύσκολη και λεπτή εργασία αφορούσε τη στερέωση και συντήρηση των ψηφιδωτών και τοιχογραφιών. Περισσότερο χρόνος χρειάστηκε για τα μεγάλα ψηφιδωτά σύνολα της Ροτόντας και της Αγίας Σοφίας. Στο δεύτερο μνημείο δεν χρειάστηκε να αποκολληθεί ολόκληρη η επιφάνεια των ψηφιδωτών, όπως έγινε στη Ροτόντα, άλλα έγιναν τοπικές στερεωτικές ενέσεις και καθαρισμοί. Στο σπουδαίο αυτό τομέα εργάστηκαν οι καλύτεροι συντηρητές της εποχής, οι Γιάννης Κολέφας και Σταύρος Μπαλτογιάννης στα ψηφιδωτά και ο Νίκος Μίνως στις τοιχογραφίες.
Οι στερεωτικές εργασίες στα μνημεία της Θεσσαλονίκης αποκάλυψαν νέα αρχαιολογικά στοιχεία που συμπλήρωσαν τις γνώσεις για την ιστορία και την τέχνη τους. Σε μερικά μνημεία οι αποκαλύψεις ανέτρεψαν και τις μέχρι εκείνη τη στιγμή πληροφορίες που είχαμε γι’ αυτά. Στη μονή Βλατάδων, την Αγία Σοφία, τη Μεταμόρφωση του Σωτήρα και τη Νέα Παναγία βγήκαν στο φως σημαντικές άγνωστες τοιχογραφίες. Σε άλλα μνημεία αποκαλύφθηκαν στοιχεία για την καλύτερη αρχιτεκτονική μελέτη τους. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι οι σεισμοί του 1978 έδωσαν την ευκαιρία να μελετηθούν, να αναστηλωθούν και να στερεωθούν με τον καλύτερο και ασφαλέστερο τρόπο τα μνημεία της Θεσσαλονίκης και να αντέξουν σε μελλοντικές δοκιμασίες.
Χ.ΖΑΦ.
[…] Πηγή κείμενο-φωτογραφίες: thessmemory.gr, www.sansimera.gr […]