Η Θεσσαλονίκη διατηρεί και καλλιεργεί με ζήλο την παράδοση της βυζαντινής μουσικής. Θεωρείται μια από τις βυζαντινές πόλεις που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή της. Εξαίρετοι ψαλμωδοί συνεχίζουν την εκκλησιαστική παράδοση σε όλους του ναούς της πόλης και διαπρεπείς μουσικοδιδάσκαλοι, μέσα από οργανωμένες σχολές βυζαντινής μουσικής, μεταδίδουν την πολύτιμη εμπειρία τους σε νέους ψάλτες. Τα μουσικά τμήματα των δύο πανεπιστημίων της Θεσσαλονίκης (Αριστοτέλειο και Μακεδονίας) μελετούν και προβάλλουν ιδιαίτερα τη βυζαντινή μουσική στους φοιτητές τους.
Η βυζαντινή μουσική, που στηρίζεται στο αρχαιοελληνικό μουσικό σύστημα με επιρροές από τη συριακή και εβραϊκή θρησκευτική μουσική παράδοση, είναι η εκκλησιαστική μουσική της ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία με μικρές συμπληρώσεις και προσαρμογές έφτασε ως τις μέρες μας. Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές της, η βυζαντινή μουσική, που διαφέρει σε πολλά σημεία από την ευρωπαϊκή, δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει τη σημασία του λόγου, τα υμνογραφικά κείμενα της χριστιανικής πίστης, προκειμένου να φτάσει το μήνυμά τους στους πιστούς, στον λαό. Η βυζαντινή μουσική υποτάσσεται στο κείμενο κι όχι το αντίθετο, όπως ισχύει για την ευρωπαϊκή. Είναι μονοφωνική και ο ρυθμός της καθορίζεται από τον τονισμό των λέξεων του θρησκευτικού ύμνου.
Εικονογραφημένο χειρόγραφο της αγιορείτικης μονής Μεγίστης Λαύρας με θρησκευτικούς ύμνους, όπου σημειώνονται οι νότες της βυζαντινής μουσικής.
Ο τρόπος σχηματισμού της μελωδίας, το σύστημα των ήχων, βασίστηκε στους αρχαιοελληνικούς τρόπους και περιλαμβάνει τέσσερις κύριους ήχους και τέσσερις πλάγιους, που εκφράζουν και αναδίδουν ανάλογο μουσικό χρώμα και ήθος στο εκκλησίασμα: ο Α΄ ήχος: σεμνός, σοβαρός, μεγαλοπρεπής. Ο Β΄: μετάνοια, ελπίδα, ικεσία. Ο Γ: ανδροπρεπής, παρορμητικός. Ο Δ΄ ήχος: ευφρόσυνος, ησυχαστικός. Ο πλάγιος Α΄ ήχος: πανηγυρικός. Ο πλάγιος Β΄: κατευναστικός και πένθιμος. Ο πλάγιος Γ΄: ησυχαστικός. Ο πλάγιος Δ΄ ήχος: ευχάριστος και ηδονικός. Η βυζαντινή μουσική διαθέτει δική της σημειογραφία, την παρασημαντική, και οι κλίμακες, οι φθόγγοι της, συμβολίζονται με τα ονόματα των εφτά πρώτων γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου Α, Βου, Γου Δου κτλ.). Ο πρώτος που διαμόρφωσε την εκκλησιαστική μουσική σε πλήρες σύστημα με γραφή και ήχους ήταν ο Ιωάννης Δαμασκηνός, τον 8ο αιώνα μ.Χ.
Η βυζαντινή μελωδία επηρέασε τη μουσική του δημοτικού και του λαϊκού έντεχνου τραγουδιού και τους μεγάλους Έλληνες συνθέτες, καθώς και την οθωμανική μελωδία, που δανείστηκε στοιχεία από την ελληνική και την αραβοπερσική μουσική.
Ο άγιος Ιωσήφ ο Υμνογράφος της Θεσσαλονίκης και ο υμνογράφος και μελοποιός Ρωμανός ο Μελωδός στον οποίο αποδίδεται ο “Ακάθιστος “Υμνος”
Στη βυζαντινή περίοδο υπήρξαν μεγάλοι ποιητές θρησκευτικών ύμνων που διακρίνονται σε διάφορες μορφές, όπως τους κανόνες, τα τροπάρια, τα κοντάκια (κοντάκιο είναι ο Ακάθιστος Ύμνος που αποδίδεται στον Ρωμανό τον Μελωδό), τα στιχηρά, τα απολυτίκια κ.ά., τα κείμενα των οποίων μελοποιήθηκαν με τους κανόνες της βυζαντινής μουσικής. Μεγάλοι υμνογράφοι και μελοποιοί ήταν ο Ρωμανός ο Μελωδός, ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Ανδρέας Κρήτης και ο Θεόδωρος Στουδίτης.
Η Θεσσαλονίκη έχει μεγάλη υμνογραφική ποίηση από τα χρόνια ακόμη του μαρτυρίου του αγίου Δημητρίου. Στους μεγάλους υμνογράφους του Βυζαντίου συγκαταλέγεται ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος, που μόνασε στη μονή Λατόμου της Θεσσαλονίκης τον 9ο αιώνα.
Μέλη του Σωματείου Ιεροψαλτών Θεσσαλονίκης με χοράρχη τον αείμνηστο Χαρίλαο Ταλιαδώρο, διαπρεπή δάσκαλο της βυζαντινής μουσικής και πρωτοψάλτη στον ναό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης.
Στη Θεσσαλονίκη η αυθεντική βυζαντινή μουσική παράδοση, το λεγόμενο πατριαρχικό ύφος, έφτασε στην ακμή του κατά τον 20ό αιώνα με σημαντικούς πρωτοψάλτες και μουσικοδιδάσκαλους, που διδάχτηκαν τη μουσική τέχνη κοντά σε διαπρεπείς πρωτοψάλτες, οι οποίοι ήρθαν στη Θεσσαλονίκη την περίοδο της προσφυγιάς (δεκαετία του 1920). Κορυφαίος άρχοντας πρωτοψάλτης ήταν ο Κωνσταντίνος Πρίγγος (1892-1964).
Την περίφημη πεντάδα της Θεσσαλονίκης αποτελούν οι παρακάτω διαπρεπείς πρωτοψάλτες μελουργοί και μουσικοδιδάσκαλοι (κυρίως το β΄ μισό του 20ού αιώνα και τις αρχές του 21ου αι.): Αθανάσιος Παναγιωτίδης (1910-1988), Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος (1928-1988), Αβραάμ Ευθυμιάδης (1911-2005), Αθανάσιος Καραμάνης (1911-2012) και Χαρίλαος Ταλιαδώρος (1926-2021). Όλοι τους άφησαν εξαιρετικούς μαθητές που συνεχίζουν το έργο τους (ως πρωτοψάλτες και μουσικοδιδάσκαλοι) στη Θεσσαλονίκη, που αποτελεί σήμερα το θερμοκήπιο της βυζαντινής μουσικής στον ελλαδικό χώρο.
Η ακρόαση μιας εκκλησιαστικής ακολουθίας σε βυζαντινούς ναούς, όπως της Αγίας Σοφίας, του Αγίου Δημητρίου ή της μονής Βλατάδων, αλλά και σε νεότερες εκκλησίες, είναι μια μουσική πανδαισία, που νοερά ως αίσθηση και ακρόαμα σε μεταφέρει στο βυζαντινό κλίμα της Θεσσαλονίκης συμπυκνώνοντας τον παρελθόντα καιρό.
Χρίστος Ζαφείρης
* Κεφάλαιο από τον ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του Χρίστου Ζαφείρη “Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών” που κυκλοφορεί από τον εκδ. οίκο “Επίκεντρο”
