Η Μπελ Επόκ, η ‘’όμορφη εποχή’’, είναι το ιστορικό, ιδεολογικό και κοινωνικό υπόστρωμα στο νέο μυθιστόρημα του Ισίδωρου Ζουργού ‘’Παλιές και νέες χώρες’’. Η χαρισάμενη αυτή εποχή τοποθετείται, σε γενικά χρονικά όρια, ανάμεσα στο 1875 και το 1914, με την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Ήταν μια περίοδος ειρήνης, κοινωνικής γαλήνης και παράλληλης ανάπτυξης του πολιτισμού και όλων των κοινωνικών παραμέτρων της ευημερίας. Βέβαια, τα χαρακτηριστικά αυτά είναι συνδεδεμένα με την παραδοσιακή ομάδα των ευγενών και την αστική τάξη, ενώ η φτωχολογιά και η εργατική τάξη πορεύονταν έξω από αυτό το κλίμα με την αγχώδη επιβίωση και τα προβλήματα των απόκληρων.
Τα μηνύματα και ο συρμός της Μπελ Εποκ, στην αρχιτεκτονική, τη μόδα, τη μουσική και τη διασκέδαση επηρέασαν και τα τρία μεγάλα αστικά κέντρα της εποχής, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Ερμούπολη, που αποτελούν τον αστικό και λογοτεχνικό χώρο, όπου ταξιδεύουν και ζουν οι δυο πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος, ένα ερωτικό ζευγάρι που στη μυθιστορηματική πλοκή βιώνει τις αλλαγές και τις αντιθέσεις της εποχής στις τρείς πόλεις.
Οι ‘’παλιές χώρες’’, με την πρωτεύουσα Αθήνα και την εμπορική Ερμούπολη, ζουν τα καλά μιας ελεύθερης χώρας, ενώ στις ‘’νέες’’ η Θεσσαλονίκη, παρόλο που ανήκε στην οθωμανική κυριαρχία, συμμετέχει στη διάδοση των συρμών της Μπελ Επόκ με τις ευρωπαϊζουσες εκσυχρονιστικές επεμβάσεις της οθωμανικής διοίκησης, την παρουσία στην πόλη πολλών Ευρωπαίων και την ευρωπαϊκή εγγύτητα χάρη στην σιδηροδρομική σύνδεση από το 1888 με τη Βιέννη και το Παρίσι.
Στο σημερινό σημείωμα, θα περιοριστούμε μόνο στη Θεσσαλονίκη, με μια διαφορετική προσέγγιση για λογοτεχνικό έργο, αφήνοντας την φιλολογική παρουσίαση και κριτική για τους ειδικούς. Θα κάνουμε μια ενδεικτική εικονογράφηση της πόλης στην εποχή της Μπελ Επόκ, με την παράθεση φωτογραφικού υλικού που σχετίζεται με χώρους, τοπόσημα, ανθρώπους, πράγματα και κτήρια που αναφέρονται στο μυθιστόρημα. Ως κειμενολεζάντες των φωτογραφιών παραθέτουμε αποσπάσματα από το μυθιστόρημα ‘’Παλιές και νέες χώρες’’, που δίνουν και την αίσθηση της λογοτεχνικής γραφής του συγγραφέα. Κάποιες σύντομες πραγματολογικές σημειώσεις συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση του κειμένου, της εικόνας και του ιστορικού χώρου.
Στη συνοικία και τη λεωφόρο των Εξοχών
‘’Έχω πια επιστρέψει στο σπίτι και στέκομαι πίσω απ’ το παράθυρο, αυτό που βλέπει στον μεγάλο δρόμο, στη λεωφόρο των Εξοχών*, που την περπατούσες για χρόνια. Δεν σε ρωτάω αν τη θυμάσαι, αφού οι πεθαμένοι δεν θυμούνται, εμείς μόνο θυμόμαστε. Εσείς μας έχετε στη βουβή λησμονιά, μια αδικία που εμφιλοχωρεί ανάμεσα στα δυο βασίλεια από καταβολής κόσμου…’’
*Ταυτίζεται με τη σημερινή Λεωφόρο Βασ. Όλγας και την οδό Βασ. Γεωργίου, όπου ήταν οι γραμμές του τραμ Ντεπό – Τσιμισκή – Βενιζέλου.
‘’Ο πατέρας μου μου ‘μαθε αυτήν τη γραφή από τότε που ήμουν μικρή, να έχω στη ζωή ένα όπλο, έτσι έλεγε, γι’ αυτό κι επέμενε στα γράμματα και τους αριθμούς, κυρίως σ’ αυτούς. Όσο περνούσαν τα χρόνια, απέκτησα κι άλλα όπλα, χάρη σ’ αυτά αξιώθηκα να γερνάω με αξιοπρεπή άνεση, όπως αυτήν που έζησες εδώ, στη συνοικία των Εξοχών*…’’
* Όλο το παραθαλάσσιο οικιστικό τμήμα με τις περίφημες βίλες, από το δικαστικό μέγαρο ως το Ντεπό, που διασχίζονταν από την ομώνυμη λεωφόρο.
Η Μπουλβάρ Χαμιδιέ (οδός Εθνικής Αμύνης)
‘’ Έξω από τα μεσαιωνικά τείχη της Θεσσαλονίκης ήταν μια αλλιώτικη πόλη. Τα τείχη της ανατολικής πλευράς είχαν κατά ένα μεγάλο μέρος κατεδαφιστεί. Ένας καινούργιος δρόμος είχε χαραχτεί, η Μπουλβάρ Χαμιδιέ. Ξεκινούσε με δεντροστοιχίες απ’ τον κήπο του Πύργου και ανέβαινε ψηλά ως την Εγνατία, καταλήγοντας σ’ έναν κύκλο, που είχε μέσα ένα μαρμάρινο σιντριβάνι*. Ήταν μια καινούργια στρογγυλή πλατεία, που οι Τούρκοι την ονόμαζαν Ταξίμ, σε μία πόλη που για αιώνες δεν είχε ποτέ της πλατεία…’’’
*Το μαρμάρινο σιντριβάνι (κρήνη Χαμιντιέ), όπου στις μεγάλες μαρμάρινες γούρνες έπιναν νερό τα άλογα του ιπποκίνητου τραμ, κατασκευάστηκε το 1889. Το σιντριβάνι αποσπάστηκε από τη θέση του το 1936 για τη διάνοιξη της Εγνατίας και αναστηλώθηκε το 1977.
Τα λουτρά του Λευκού Πύργου
‘’Ήταν άνοιξη του 1985. Σαρακοστή όπως θυμάμαι, με βροχές κι έναν ήλιο σε λευκό άτονο, θαμπό, θαρρείς αλευρωμένο. Η εφημερίδα είχε γράψει εκείνες τις μέρες για την πρωτοβουλία του δημάρχου μας να ιδρύσει λουτρά* στην περιοχή του Λευκού Πύργου. Έβαλα στο πρόγραμμα να βρω ένα απ’ τα χαμίνια της ενορίας, κι όταν θα ερχόταν η ώρα, να το έστελνα εκεί, στα λουτρά, μ’ ένα κασελάκι να πουλάει τα σαπούνια μας…’’
*Τα ‘’λουτρά’’ ήταν ξύλινες καμπίνες για τους/τις κολυμβητές/τριες στην παραλία του Λευκού Πύργου, ξεχωριστά για άνδρες και γυναίκες.
Η νηματουργία του Σολομόν Σαϊας
‘’Θυμήθηκα τώρα τη νηματουργία του Σολομόν Σαϊας και τις εργάτριές του, που τις έπνιγε ο βήχας κάθε βράδυ απ’ τις ίνες του βαμβακιού. Η σειρήνα του εργοστασίου ούρλιαζε από τα βαθιά χαράματα, για να ξυπνήσει τους εργάτες, να τους διατάξει να ετοιμαστούν και να είναι στην ώρα τους μπροστά στις μηχανές. Μακάρι να είχα κι εγώ τώρα μια τέτοια σειρήνα, να ουρλιάξει και να σε ξυπνήσει…’’
Η πυρκαγιά του 1890
‘’Δεν είχα ποτέ φανταστεί ότι την ώρα της επιστροφής στον τόπο μου θα αντίκριζα ένα τοπίο καταστροφής. Περιμέναμε να ξημερώσει, όμως τολμήσαμε να μπούμε στην πόλη αργά το απόγευμα. Τα καμένα σπίτια ήταν δεκάδες, πιο πολύ τρώγλες της φτωχολογιάς, σκαρωμένες από σανίδια και πλιθιά με άχυρο. Βέβαια δεν γλίτωσαν και αρκετά μεγάλα κτίρια, όπως η δική μας μητρόπολη, τα γραφεία και τα σωματεία της κοινότητας, ακόμη κι αυτός ο ναός της Αγίας Σοφίας έπαθε ζημιές…’’’
Η έπαυλη των Αλλατίνι
‘’Προσανατολίστηκα όταν αναγνώρισα τη μεγάλη έπαυλη των Αλλατίνι*, τη χτισμένη από κόκκινο τούβλο. Είχαμε βγει στο τέρμα της συνοικίας των Πύργων. Σ’ εκείνον τον δρόμο συναντήσαμε και τους πρώτους περίοικους. Οι περισσότεροι είχαν βγει από τις κοντινές βίλες και κοίταζαν φοβισμένοι προς κέντρο τη πόλης που καιγόταν. Ο αέρας κουβαλούσε απ’ τον κόκκινο ορίζοντα ήχους από καμπάνες , που σου έφερναν στον νου εικόνες απ’ το τέλος του κόσμου…’’
*Χτίστηκε για την εβραϊκή οικογένεια επιχειρηματιών Αλλατίνι το 1885, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Στη βίλα φυλακίστηκε από τους Νεότουρκους ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ από το 1909-1912.
Κοιμητήρια Ευαγγελίστριας
‘’Τον συνάντησα θέλοντας και μη ύστερα από μερικές βδομάδες, στη κηδεία του Δημήτριου Κατούνη*, γνωστού του πατέρα μου και καθ’ όλα σεβαστού συμπολίτη μας. Τον μαύρο άγγελο προφανώς τον απέφευγα, όμως ύστερα από την εξόδιο ακολουθία και την ταφή, βγαίνοντας από τα κοιμητήρια της ΅Ευαγγελίστριας, με πλησίασε εκείνος με κατεβασμένο κεφάλι…’’
*Δημήτρης Κατούνης (1774-1884;), ευεργέτης της ορθόδοξης ελληνικής κοινότητας Θεσσαλονίκης.
Η εφημερίδα ‘Φάρος της Μακεδονίας’ (1881-1895)
‘’Είχαμε πάντα και οι δυο μας μια αγάπη για τις εφημερίδες. Εσύ για τις εγγλέζικες, τις γαλλικές και κατόπιν γι’ αυτές της Αθήνας. Εγώ για τις δικές μας, τον Ερμή και τον Φάρο της Μακεδονίας μετά, ακόμη και για τις πιο πρόσφατες που κυκλοφόρησαν πριν από δυο μήνες (1911), όπως η Εφημερίς του Εργάτου, φωλιά των σοσιαλιστών προφανώς. Αυτήν δεν την πρόλαβες, εκτός κι αν κυκλοφόρησε κάποια στιγμή στον Παράδεισο…’’
Φάρος της Μακεδονίας (1881-1895), Ερμής (1875-1880)
Οι εφημερίδες των αρχών του 20ού αιώνα
‘’Οι εφημερίδες και τα περιοδικά είναι σκόρπια παντού, στο τραπέζι του σαλονιού, στο σεκρετέρ, στην κρεβατοκάμαρα. Η Νέα Αλήθεια, η Μακεδονία, το Περιοδικό των Κυριών. Δεν βρίσκω τελευταία τη Ζουρνάλ ντε Σαλονίκ ούτε και τη Λε Προγκρέ ντε Σαλονίκ, γιατί, όπως άκουσα, απεργούν οι στοιχειοθέτες τους…’’
Νέα Αλήθεια (1909-1971), Μακεδονία (1911- ως σήμερα), το περιοδικό Η Εφημερίς των Κυριών (Αθήνα,1887-1913). Ζουρνάλ ντε Σαλονίκ και Λε Προγκρέ ντε Σαλονίκ ήταν γαλόγλωσσες εβραϊκές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης.
Βιβλιοπωλείο Μόλχο
‘’Σήμερα το πρωί κατέβηκα στην πόλη και ξαναπέρασα από το βιβλιοπωλείο του Μόλχο*. Είχαν φτάσει κάποιες παραγγελίες από το Παρίσι, ας είναι καλά τα τρένα. Η Ευρώπη, Μιχαήλ, είναι πιο κοντά μας παρά ποτέ. Ευτυχώς, το βιβλίο που είχα ζητήσει ήταν μέσα σ’ αυτά τα τρένα, γιατί τον τελευταίο καιρό μερικά προϊόντα καθυστερούν, και αυτό έχει να κάνει με την πολιτική κατάσταση…’’
*Το βιβλιοπωλείο άνοιξε από τον Ισαάκ Μόλχο το 1888 στην οδό Σαμπρή Πασά (σημερινή Βενιζέλου). Το κτήριο καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1917 και μεταφέρθηκε στην οδό Τσιμισκή (μέγαρο Κόφφα) όπου λειτούργησε από μέλη της οικογένειας ως το 2008!
Η Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών
‘’Μετά την κυριακάτικη λειτουργία, κι αφού αρνήθηκα ευγενικά μια πρόσκληση για τσάι από κάποια μέλη της Φιλόπτωχης Αδελφότητας Κυριών, κατηφόρισα στη Σαμπρή Πασά* και αναζήτησα το καφενείο του ξενοδοχείου Αλάμπρα*…’’
*Η σημερινή οδός Βενιζέλου.
*Το καφενείο Αλάμπρα βρισκόταν στον παραλιακό δρόμο κοντά στον Λευκό Πύργο.
Μπέη χαμάμ (λουτρά Παράδεισος)
‘’Εκείνο το μεσημέρι είχε μόλις βγει έξω από τη μεγάλη πόρτα του Μπέη Χαμάμ* και προς στιγμήν έχασε τον προσανατολισμό του μέσα στα στενά δρομάκια του εβραϊκού μαχαλά. Παρόλο που ζούσε σ’ αυτήν την πόλη μερικούς μήνες, ήταν φορές που νόμιζε πώς κάποιες γειτονιές τις περπατούσε για πρώτη φορά…’’
*Το οθωμανικό λουτρό Μπέη χαμάμ, γνωστό ως λουτρά Παράδεισος, χτίστηκε το 1444 και λειτουργούσε ως τη δεκαετία του 1960!
Κασιμιέ τζαμί (ναός Αγίου Δημητρίου)
‘’Αυτή τη φορά στάθηκε τυχερός και βγήκε σ’ ένα άπλωμα όπου ξεχώριζε ένα διώροφο σπίτι δίπλα στα ερείπια μιας μισογκρεμισμένης στοάς. Το μέρος το αναγνώρισε. Βρισκόταν πάντα στην εβραϊκή συνοικία Ρογκός*, πάνω από την Εγνατία και κάτω από το Κασιμιέ τζαμί**…’’
*Η εβραϊκή συνοικία Ρόγκος απλωνόταν στην ευρύτερη περιοχή της Αρχαίας αγοράς και κάηκε ολοσχερώς στην πυρκαγιά του 1917.
** Ο σημερινός ναός του Αγίου Δημητρίου (σε νεότερη φώτο με τον παραδοσιακό περιβάλλοντα χώρο), είχε μετατραπεί σε τζαμί στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας.
Οθωμανική Τράπεζα –‘’Βαρκάρηδες’’
‘’Έτσι πέρασαν εκείνα τα χρόνια, ο αιώνας άλλαξε, τα φυτέματα στον κήπο μου έγιναν δέντρα και τα αγόρια τη χήρας σχεδόν παλικάρια. Η πόλη άλλαξε κι αυτή, και ήρθε κάποια στιγμή που μυστηριώδεις βόμβες έσκαγαν* η μια μετά την άλλη. Άγνωστοι ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα**, τη γερμανική λέσχη, το εργοστάσιο αεριόφωτος, τρία ευρωπαϊκά καφενεία και βούλιαξαν κι εκείνο το ατμόπλοιο***…’’
*Τις τρομοκρατικές ενέργειες πραγματοποίησε το 1903 μια βουλγαρική αναρχική ομάδα, με το όνομα ‘’Βαρκάρηδες’’. Τα μέλη της ήταν απόφοιτοι του βουλγαρικού γυμνασίου της πόλης. Αρκετοί από τους ‘’Βαρκάρηδες’’ σκοτώθηκαν στα επεισόδια μεταξύ τρομοκρατών και οθωμανών στρατιωτών και άλλοι συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο.
**Το κτήριο καταστράφηκε από μεγάλη ποσότητα δυναμίτη που οι τρομοκράτες είχαν τοποθετήσει στα θεμέλια της Τράπεζας, όπου οι δράστες είχαν φτάσει με υπόγεια σήραγγα που έσκαψαν από γειτονικό παντοπωλείο χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. Στη θέση του το 1904 κτίστηκε το κτήριο που στεγάζει σήμερα το Κρατικό Ωδείο στην οδό Φράγκων.
*** Το γαλλικό ατμόπλοιο ‘Γκουαδαλκιβίρ’ κάηκε από την βομβιστική ενέργεια στο λιμάνι. Το πλοίο εκτελούσε τη συγκοινωνιακή γραμμή Μασσαλίας-Κωνσταντινούπολης.
Οι Εβραίοι της πόλης
Η Σελανίκ, πρωτεύουσα στο ομώνυμο βιλαέτι, θα έλεγες πως έμοιαζε με μια αυλή θαυμάτων… Όταν παρατηρούσες τις Εβραίες με τις χρυσοκέντητες πουκαμίσες, τις μακριές γενειάδες των αντρών τους και τον μακρύ τζουμπέ*, που σκούπιζε το χώμα, άκουγες όχι μόνο τα ιερά λόγια της Τορά* αλλά και το αργόσυρτο τραγούδι της Ανατολής…’’
*Χοντρό πανωφόρι, επενδύτης
*Τορά, ο ιουδαϊκός νόμος, το ιερό βιβλίο της ιουδαϊκής θρησκείας.
Ο γιατρός και επιχειρηματίας Μωυσής Αλλατίνι
‘’Στις μέρες της Σαρακοστής αποδήμησε ο πατέρας, καθώς προδόθηκε από την καρδιά του. Πριν από τρία χρόνια είχε πεθάνει ο γιατρός του Μωυσής Αλλατίνι*. Από τότε αρνήθηκε να τον εξετάσει άλλος γιατρός, σαν τάχατε ο νεκρός να ήταν έτοιμος να παρεξηγηθεί. Η μάνα μου είχε πεθάνει χρόνια πριν, όσο ήμουν ακόμη μαθήτρια στο Παρθεναγωγείο*…’’
*Μωυσής Αλλατίνι (1800-1892), ιατρός και επιχειρηματίας, μεγάλη προσωπικότητα την Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα.
*Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης (1854-1914)
Ιωάννης Πρασακάκης – Σαούλ Μοδιάνο
‘’Την ίδια χρονιά μας άφησε χρόνους ο γιατρός Ιωάννης Πρασακάκης*, υπέργηρος πια. Είχε καταγωγή από εμπορική οικογένεια και ο ίδιος είχε βάλει αρκετές φορές το χέρι του βαθιά στην τσέπη για την ελληνική κοινότητα. Κυκλοφορούσε και μια φήμη ότι ο πολύς Σαούλ Μοδιάνο**, ο μέγιστος των Εβραίων της πόλης, ήταν στη δούλεψή του όταν ήταν εντεκάχρονο παιδί. Τον Πρασακάκη τον γνώριζα μόνο εξ αποστάσεως, άλλωστε δεν έμενε στην πόλη, αλλά παραέξω, στους Καπουτζήδες***…’’
*Ιωάννης Πρασακάκης (1792-1884), γιατρός με σημαντική πολυετή προσφορά στην ελληνική κοινότητα.
**Σαούλ Μοδιάνο, γνωστός Εβραίος τραπεζίτης και ευεργέτης της εβραϊκής κοινότητας.
***Η σημερινή Πυλαία, ανατολική προάστιο Θεσσαλονίκης.
Γκραβούρα της Σαλονίκης
‘’Ένα πρωί, καθισμένη με κάποιες γνωστές μου από τη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Κυριών, παρατήρησα μια παλιά γκραβούρα της Σαλονίκης*. Ήταν η άποψη της πόλης από τη μεριά της θάλασσας. Την έβλεπες να ανοίγεται, όπως ήταν περικυκλωμένη από τα τείχη της στον Θερμαϊκό σαν ένα στρείδι που κρατάει μέσα του το μαργαριτάρι.
Είμαστε και μεις όστρακα, Μιχαήλ, και οι κάμαρες των σπιτιών τα κελύφη μας… Είμαστε στρείδια ευκίνητα, η σάρκα μας βγαίνει έξω στον βυθό του κόσμου και επιστρέφει. Σ’ όλη μας τη ζωή ανοιγοκλείνουμε, φυλαγόμαστε την κάθε στιγμή κι έχουμε όνειρο να γεννήσουμε μαργαριτάρι…’’
*Η γνωστή χαλκογραφία του Olf. Dapper, Άμστερνταμ 1688
Χρίστος Ζαφείρης
