Το μεγαλύτερο αστικό πάρκο της Θεσσαλονίκης, από τον Λευκό Πύργο ως το νέο Δημαρχείο κι από το κτήριο της ΧΑΝΘ ως την προκυμαία, υπήρξε ονομαστός θεατρικός χώρος καθώς στη διάρκεια του 20ού αιώνα φιλοξένησε έξι θέατρα και το Κρατικό Ωδείο. Από τις έξι θεατρικές σκηνές και το Κρατικό Ωδείο, όπου λειτούργησε η πρώτη Δραματική σχολή της πόλης, επιβιώνουν σήμερα μόνο το ανακαινισμένο Βασιλικό Θέατρο και το αναβαθμισμένο Θέατρο Κήπου.
Στην ακμή τους τα θέατρα αυτά βρίσκονταν ανάμεσα σε άλλα κτήρια, μιας και από τα τέλη του 19ου αιώνα η πόλη ανοίχτηκε οικοδομικά έξω από τα βυζαντινά τείχη της όπου αναπτύχθηκε η περίφημη συνοικία Χαμιδιέ.
Το Θέατρο του Λευκού Πύργου
Για πενήντα χρόνια, από το 1907 ως το 1956, η πλατεία ανάμεσα στον Λευκό Πύργο και το Βασιλικό Θέατρο ήταν διάσημος χώρος ψυχαγωγίας, με τη λειτουργία του περίφημου Κήπου του Λευκού Πύργου. Αρχιτεκτονικός πυρήνας του Κήπου, που χτίστηκε σε σχέδια του διακεκριμένου αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη, ήταν το νεοκλασικό διώροφο συγκρότημα που χτίστηκε το 1907 προς τιμήν του σουλτάνου Χαμίτ και περιλάμβανε το θέατρο, την αίθουσα του χορού και δύο ακόμη ευρύχωρες αίθουσες για εστιατόριο, μπαρ και καφεζαχαροπλαστείο «με τραπεζάκια έξω».
Ο Κήπος, που ήταν για πέντε σχεδόν δεκαετίες η καρδιά της κοσμικής, πολιτικής και καλλιτεχνικής ζωής της Θεσσαλονίκης, δημιουργήθηκε από το μπάζωμα της θάλασσας ανατολικά του Λευκού Πύργου. Το ψυχαγωγικό αυτό συγκρότημα νοικιαζόταν με δημοπρασία για εκμετάλλευση από το οθωμανικό δημόσιο και οι επιχειρηματίες το διαφήμιζαν στον Τύπο ως «το μεγαλύτερον κοσμικόν κέντρον της Ανατολής» και «το αριστοκρατικότερον κέντρον της Θεσσαλονίκης».
Το ψυχαγωγικό συγκρότημα του Λευκού Πύργου ήταν περίφημο για το θέατρό του. Από τη σκηνή του ιστορικού θεάτρου του Λευκού Πύργου πέρασαν αξιόλογοι ελληνικοί και ξένοι θίασοι και ονομαστοί πρωταγωνιστές. Αναφέρουμε μερικές μόνο παραστάσεις ιστορικών θιάσων που ανέβηκαν στο Θέατρο του Λευκού Πύργου. Το 1908 ο θίασος Μαρίκας Κοτοπούλη-Ελένης Ταβουλάρη έπαιξε τον «Οιδίποδα τύραννο» του Σοφοκλή και την «Ευτυχία» του Μπερνστάιν. Είναι χαρακτηριστικό ότι επί χρόνια η Κοτοπούλη έφερνε στο θέατρο του Λευκού Πύργου όλες τις μεγάλες επιτυχίες της Αθήνας. Ακολούθησε ο θίασος Γ. Γεννάδη – Αικατερίνης Βερώνη που μεταξύ των άλλων έπαιξε, παρουσία του οθωμανού αστυνομικού διευθυντή της πόλης, το αντισουλτανικό έργο «Βατάν» (Πατρίδα) του Ναμίκ Κεμάλ μεταφρασμένο στα ελληνικά. Το 1910 ο θίασος της Κυβέλης έπαιξε την «Φωτεινή Σάντρη» του Γρηγόριου Ξενόπουλου, ενώ και τα επόμενα χρόνια η μεγάλη ηθοποιός παρουσίασε αρκετά έργα στο θέατρο του Λευκού Πύργου. Κάθε χρόνο, το Πάσχα και το καλοκαίρι, ανέβαιναν πολλοί αθηναϊκοί θίασοι στη Θεσσαλονίκη και οι σημαντικότεροι έδιναν ραντεβού με τη θεατρική κοινωνία της πόλης στο θέατρο του Λευκού Πύργου.
Το κτιριακό συγκρότημα του Θεάτρου του Λευκού Πύργου κατεδαφίστηκε αναιτιολόγητα το καλοκαίρι του 1956. Η επίσημη δικαιολογία των αρχών ήταν ότι τα κτήρια ήταν σαθρά και έπρεπε να κατεδαφιστούν προκειμένου να επεκταθεί η νέα παραλία και να «καθαρίσει» η πλατεία γύρω από το μνημείο του Λευκού Πύργου. Οι τοπικές εφημερίδες δημοσίευσαν φωτογραφίες από τις εργασίες κατεδάφισης τον Ιούνιο του 1956. «Ένα ιστορικόν κέντρον της Θεσσαλονίκης που το εξαφανίζει η σκαπάνη του πολιτισμού», έγραφε μια λεζάντα φωτογραφίας με το κατεδαφιζόμενο συγκρότημα. Και μια άλλη, με ποιητική διάθεση, έδειχνε το υπο κατεδάφιση συγκρότημα του Κήπου και μιλούσε για το τέλος μιας εποχής: «Όπως πεθαίνει στην αφάνεια ένας γέρος και ξεπεσμένος αριστοκράτης»..
Βασιλικό Θέατρο
Το Βασιλικό Θέατρο θεμελιώθηκε τον Ιούλιο του 1938 για να στεγάζει τις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου στη Θεσσαλονίκη, το οποίο ερχόταν στις πόλη από τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Ήταν έργο του αρχιτέκτονα – πολεοδόμου Κωνσταντίνου Δοξιάδη και αρχικά ήταν θερινό, που στη συνέχεια διαμορφώθηκε με πρόχειρες παρεμβάσεις σε χειμερινό. Εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο του 1940 με μεγάλο θίασο του Εθνικού Θεάτρου, με 14 παραγωγές (!) σε έργα των Σαίξπηρ, Σέρινταν, Χάουπτμαν, και Μπεναβέντε, σκηνοθετημένα από τους Δημήτρη Ροντήρη, Φώτο Πολίτη και Τάκη Μουζενίδη.
Στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής στέγασε το πρώτο Κρατικό Θέατρο Θεσσαλονίκης (1943-44), που δημιουργήθηκε εκτάκτως για να εμποδίσει την πολιτισμική επιρροή των Βουλγάρων, με διευθυντή τον Λέοντα Κουκούλα και σκηνοθέτη τον Κωστή Μιχαηλίδη και με εναρκτήριο έργο την Τρισεύγενη του Κωστή Παλαμά . Μετά την απελευθέρωση, σε κλίμα εθνικής ευφορίας, το Κρατικό μετονομάστηκε σε Λαϊκό Θέατρο Βόρειας Ελλάδος, αλλά διαλύθηκε τον επόμενο χρόνο εξαιτίας της ανώμαλης πολιτικής κατάστασης της εποχής. Πρόφτασε όμως και ανέβασε τον Ρήγα Βελεστινλή του Βασίλη Ρώτα με πρωταγωνιστή τον Μάνο Κατράκη που ενθουσίασε και συγκίνησε το κοινό.
Στη δεκαετία του 1950 το Βασιλικό φιλοξένησε παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου και άλλων αθηναϊκών θιάσων και το 1961 στέγασε για δυο χρόνια το νεοσύστατο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Με αφορμή το έτος της «Θεσσαλονίκης -πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης» (1997) το Βασιλικό μετασκευάστηκε εκ βάθρων και εκσυγχρονίστηκε.
Θέατρο Μετροπόλ
Το θέατρο Μετροπόλ, που βρισκόταν δίπλα στο Κρατικό Ωδείο, ήταν θερινός κινηματογράφος και λειτούργησε ως θέατρο από το 1951 ως το 1959. Στη δεκαετία του 1950 στο Μετροπόλ παρουσίασαν θεατρικά έργα, κυρίως επιθεωρήσεις και οπερέτες, αρκετοί αθηναϊκοί θίασοι, όπως των Άννας Καλουτά-Νίκου Σταυρίδη, Κούλη Στολίγκα-Νίκου Σταυρίδη, Ρένας Ντορ-Λειβαδίτη, «Μουσικής Θεατρικής Εταιρείας», Αντιγόνης Βαλάκου, Βίλμας Κύρου, Ντίνου Ηλιόπουλου, Μίμη Φωτόπουλου (Σεπτέμβριος 1959) κ.α.
Στο τέλος της δεκαετίας το Μετροπόλ σίγησε καθώς ο χώρος του απαλλοτριώθηκε για την διαπλάτυνση του δρόμου της νέας παραλιακής λεωφόρου.
Θέατρον Στρατού (Στρατιωτικό Θέατρο)
Το «Σπίτι του Στρατιώτου», που βρισκόταν σε χώρο του Γ’ Σώματος Στρατού, ανάμεσα στο Αρχαιολογικό Μουσείο και το νέο Δημαρχείο, χτίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Ήταν ισόγειο οικοδομικό συγκρότημα για τη μόρφωση και ψυχαγωγία των στρατιωτικών και περιλάμβανε θέατρο και δύο αίθουσες ψυχαγωγίας για αξιωματικούς και οπλίτες. Τον Οκτώβριο του 1950, το συγκρότημα ανακαινίστηκε και εγκαινιάστηκε με πλούσιο καλλιτεχνικό πρόγραμμα. Το επίσημο όνομα ήταν Θέατρο Στρατού, αλλά επικράτησε το όνομα Στρατιωτικό Θέατρο, ενώ τα τελευταία χρόνια πριν από την κατεδάφισή του, «αποστρατιωτικοποιήθηκε» και ονομάστηκε Θέατρο Κατερίνα.
Στο Στρατιωτικό Θέατρο παρουσιάζονταν κυρίως επιθεωρήσεις και μουσικές παραστάσεις αθηναϊκών θιάσων. Συχνά εμφανίζονταν και ο Θίασος του Γ΄ Σώματος Στρατού και τα τοπικά σχήματα «Θέατρο Θεσσαλονίκης» της Αγγελικής Τριανταφυλλίδη και ο Μουσικός θίασος Γ. Χατζώκου.
Το θέατρο και οι αίθουσες ψυχαγωγίας κατεδαφίστηκαν το 1980 για τη διάνοιξη της οδού 3ης Σεπτεμβρίου. Κατά την κατεδάφιση κινδύνευσε να καταστραφεί μια σπουδαία τοιχογραφία του ζωγράφου Πολύκλειτου Ρέγκου, που φιλοτεχνήθηκε το 1949, μια μεγάλη ζωφόρος πλάτους ενός μέτρου περίπου που περιέτρεχε τους τέσσερις τοίχους του εντευκτηρίου των αξιωματικών (βιβλιοθήκη) με θέματα από τη διαχρονική ελληνική ιστορία. Μετά από έντονα δημοσιεύματα του Τύπου, η ζωφόρος αποκολλήθηκε από ειδικό συνεργείο, συντηρήθηκε και σήμερα εκτίθεται στο Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Ανάλογη τοιχογραφία του ίδιου καλλιτέχνη στην αίθουσα των οπλιτών, με σκηνές από την ψυχαγωγία των στρατιωτών, καταστράφηκε.
Δημοτικό Θέατρο Κήπου
Το Δημοτικό Θέατρο Πάρκου, όπως ήταν το αρχικό όνομά του, δημιουργήθηκε στη θέση που ήταν το Θέατρο της Κοινότητος, της ελληνικής κοινότητας επί τουρκοκρατίας, στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη δεκαετία του 1950 η δημοτική αρχή διαμόρφωσε τον εγκαταλειμμένο χώρο σε θέατρο που εγκαινιάστηκε το 1957 με παράσταση του Νέου Θεάτρου του Κώστα Ζαρούκα.
Το Θέατρο του Κήπου, όπως πολιτογραφήθηκε στη νέα περίοδο, συνδέθηκε με το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν, καθώς για μια πενταετία αποτέλεσε τη θερινή έδρα του περίφημου αθηναϊκού θιάσου, που ανέβαινε από το 1957 ως το 1965 στη Θεσσαλονίκη και παρουσίαζε τις θεατρικές παραγωγές του χειμώνα. Η παρουσία του ΘΤ αναβάθμισε την πολιτιστική ζωή της πόλης και δίδαξε το αυθεντικό θέατρο. Όπως εκτιμά ο φιλόλογος και σκηνοθέτης Νίκος Χουρμουζιάδης, το ΘΤ «δημιούργησε τη συγκρότηση μιας κοινότητας, ενός πραγματικά θεατρόφιλου κοινού, του πρώτου στην ιστορία της Θεσσαλονίκης».
Αξίζει να θυμηθούμε μερικές ιστορικές παραστάσεις του που άφησαν εποχή στη Θεσσαλονίκη. «Ο κύκλος με την κιμωλία» του Μπρέχτ, «Η μικρή μας πόλη» του Γουάιλντερ, «Αυγουστιάτικο φεγγάρι» του Πάτρικ, «Τριαντάφυλλο στο στήθος» και «Ξαφνικά πέρυσι το καλοκαίρι» του Ουίλιαμς. Επίσης ο «Θείος Βάνιας» του Τσέχωφ, «Η αυλή των θαυμάτων» του Καμπανέλλη, «Το κορίτσι με το κορδελάκι» του Περγιάλη, η περίφημη παράσταση με τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη με μουσική Χατζηδάκι…
Το θερινό δημοτικό θέατρο συνδέθηκε ιδιαίτερα με τις Γιορτές Ανοιχτού Θεάτρου που παρουσιάζονται στο ανακαινισμένο θέατρο για τρεις σχεδόν δεκαετίες, με τη συμμετοχή θιάσων από όλη την Ελλάδα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 το Θέατρο Κήπου ανακαινίστηκε πλήρως με σκηνικές και μηχανολογικές αναβαθμίσεις.
Θέατρο Τούλας Δράκου
Το Θέατρο Τούλας Δράκου δημιουργήθηκε το 1950 από την ηθοποιό Τούλα Δράκου με τη συμπαράταση του συζύγου της θεατρικού επιχειρηματία Θόδωρου Σαραντόπουλου στην οδό Βασ. Γεωργίου, δίπλα στην παλιά Ηλεκτρική Εταιρία.
Στο θερινό Θέατρο Τούλας Δράκου ο θίασός της παρουσίαασε στις δυο θεατρικές σεζόν του 1950 και 1951 έξι έργα, κωμωδίες και επιθεωρήσεις. Οι καλές προθέσεις της δεν ευοδώθηκαν και μετά από δύο καλοκαίρια το θέατρο έκλεισε. Ως βασική αιτία της οριστικής διακοπής του αναφέρεται η ακαταλληλότητα του χώρου από τον βόμβο των γειτονικών εγκαταστάσεων της Ηλεκτρικής Εταιρίας.
Δραματική Σχολή Κρατικού Ωδείου
Το Κρατικό Ωδείο, η πρώτη δημόσια μουσική σχολή στην Ελλάδα, ιδρύθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1914, με σημαντική συμβολή στη μουσική παιδεία της Θεσσαλονίκης και της χώρας.Το Ωδείο στεγάστηκε στη διώροφη οικία του Ιωσήφ Μισραχή, που χτίστηκε το 1911 σε σχέδια του Απόστολου Γραικού, γνωστή περισσότερο ως οικία Αλεξ. Τότσκα που την αγόρασε το 1920.Το ιστορικό κτήριο του Ωδείου, που βρισκόταν στο πάρκο της ΧΑΝΘ, στο ύψος του συμπέλγματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κατεδαφίστηκε το 1969, για την επέκταση του πάρκου!
Στο Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1923 η πρώτη Δραματική Σχολή της πόλης. Δημιουργός και καθηγητής της Δραματικής σχολής ήταν ο Ιωάννης Κοπανάς (1899-1973). Η Δραματική Σχολή του ΚΩΘ παρουσίασε αρκετά θεατρικά έργα με συντελεστές το διδακτικό προσωπικό και τους μαθητές της. Η πρώτη παράσταση (1922-23) ήταν Η Μονάκριβη του Γρηγόρη Ξενόπουλου και η τελευταία (Ιούνιος 1978) Η Αρκούδα του Άντον Τσέχοφ. Ανάμεσα στους δεκάδες αποφοίτους της συγκαταλέγονται οι Νίκος Αρμάος, Κοσμάς Ζαχάρωφ, Διονύσης Καλός, Λυδία Φωτοπούλου κ.α.
Η Δραματικού Σχολή του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης έκλεισε το 1978 μετά την ίδρυση της Δραματικής Σχολής του ΚΘΒΕ… Το αρχοντικό του ιστορικού Ωδείου θα μπορούσε να διατηρηθεί ως αρχιτεκτονικό στολίδι της πόλης και να στεγάσει το μουσείο της μουσικής και θεατρικής ζωής της Θεσσαλονίκης, αλλά η χούντα της εποχής κατεδάφιζε ασύστολα, πέρα από την Δημοκρατία και τις ανθρώπινες ζωές, την αρχιτεκτονική κληρονομιά και την τοπική ιστορία…
Χ.ΖΑΦ.
*Συμβολή στην προπολεμική θεατρική ιστορία της Θεσσαλονίκης αποτελεί το τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ, δύο ωρών περίπου, με τίτλο Το θέατρο στη Θεσσαλονίκη, 1912-1940, έρευνα -κείμενα Γιώργος Σκαμπαρδώνης, σκηνοθεσία Θόδωρος Γκλαβέρης, παραγωγή Υπουργείο Βορείου Ελλάδος (1985), με αφορμή την επέτειο των 2300 χρόνων από την ίδρυση της πόλης. Το ντοκιμαντέρ διασώζει πολλούς θεατρικούς πρωταγωνιστές της εποχής που μιλούν στην κάμερα. Αξιόλογο είναι και το σπάνιο θεατρικό αρχείο που βρίσκεται στα χέρια του Σκαμπαρδώνη και περιμένει την αξιοποίησή του.
* Ευχαριστώ τους Γιώργο Σκαμπαρδώνη, Λευτέρη Κογκαλίδη, Στράτο Σιμιτζή, Κωνσταντίνο Ρέγκο, ‘Ελλη Καπλάνη-Κοκκίνη για τη βοήθεια τους.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Θεσσαλονικέων Πόλις» (αρ. 58, Δεκέμβριος 2016). Εδώ αναδημοσιεύεται με λιγότερες φωτογραφίες και χωρίς τις σημειώσεις και τις βιβλιογραφικές παραπομπές.
