Γεννήθηκα στο μέσο του εικοστού αιώνα (1945), στο τέλος του δεύτερου μεγάλου πολέμου του, αλλά η ζωή μου, βιωματική και ζώσα, απλώνεται σ’ ολόκληρο τον εικοστό αιώνα. Η αληθινή στο δεύτερο μισό και η φαντασιακή, με τις διηγήσεις των γονιών μου και των παππούδων μου, την μικροϊστορία της οικογένειας, στο πρώτο μισό του αιώνα. Ο παππούς μού διηγόταν παραστατικά τις εμπειρίες του από την εποχή του Βενιζέλου, την Εθνική Άμυνα της Θεσσαλονίκης και το μικρασιατικό μέτωπο. Ο πατέρας μου για τον πόλεμο στη Αλβανία, την κατοχή και τα ενδιάμεσα άγρια δρώμενα. Το διακριτό χρώμα του αίματος και του πένθους του Εμφυλίου είναι προσωπική και οικογενειακή μνήμη.
Τη βιωματική μνήμη μού συμπληρώνουν τα παντός θέματος βιβλία για τον 20ό αιώνα, στις σελίδες ανακαλύπτω σκοτεινές και φωτεινές πλευρές του, είναι τα βιβλία με αναγνωστική προτεραιότητα. Γι’ αυτό διάβασα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προσοχή, με συγκίνηση θα έλεγα, ως συλλογική βιογραφία και προσωπικό λεύκωμα της ζωής μου, το πολυσέλιδο βιβλίου του αγαπητού φίλου και διαπρεπούς ιστορικού Αντώνη Λιάκου ‘’Ο ελληνικός 20ός αιώνας’. Είναι μια συνοπτική και σοφή κατάθεση του πιο συμπυκνωμένου αιώνα των νεότερων χρόνων, με κοσμογονικές αλλαγές σε όλους του τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, της επιστήμης, της τέχνης και της τεχνολογίας. Κι αυτά όλα ανάμεσα στους δυο μεγαλύτερους ανθρωποβόρους πολέμους της ανθρωπότητας που, αν περιοριστούμε στη χώρα μας, μεγέθυναν τα γεωγραφικά της όρια και μεταμόρφωσαν τα κοινωνικά, δημογραφικά και οικονομικά δεδομένα της. Για να γίνει κατανοητό τι εννοώ ‘’συμπυκνωμένος αιώνας’’, παραθέτω ενδεικτικά την τεχνολογική εξέλιξη του επαγγέλματός μου μέσα σε 40 περίπου χρόνια. Μπήκα στη δημοσιογραφία με την παραδοσιακή τυπογραφία του Γουτεμβέργιου, που ήταν σε χρήση για αιώνες και βγήκα στη σύνταξη (πρώτη δεκαετία του 21ου αι.) με την ηλεκτρονική ψηφιακή εφημερίδα. Άρχισα να δουλεύω τη μετάδοση των ειδήσεων με το χειροκίνητο τηλέφωνο και το τηλέτυπο και αποσύρθηκα με την κατίσχυση του Ίντερνετ. Πρωτοχρησιμοποίησα τις αναλογικές μηχανές και τις παραδοσιακές τεχνικές για τις φωτογραφίες (εμφάνιση σε σκοτεινό θάλαμο και εκτύπωσή με την τεχνική της τσιγκογραφίας) και βγήκα με την ψηφιακή εικόνα και την ηλεκτρονική εκτύπωσή της. Τι να πω, βέβαια, για τις δουλείες του παλιού τηλεφώνου και τις θαυμαστές πολυχρήσεις του κινητού…
Γι’ αυτόν τον πολυτάραχο και πολυκύμαντο αιώνα αναζητούσα μια συνοπτική επιστημονική καταγραφή όχι τόσο των ιστορικών γεγονότων και των παράπλευρων θεμάτων της ιστορικής αφήγησης, όσο των ιστορικών αποτιμήσεων και συμπερασμάτων, μετά, μάλιστα, από την έκρηξη της ιστοριογραφίας και την αναθεώρηση αρκετών ιστορικών περιόδων που συντελέστηκαν κυρίως στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα και την πρώτη δεκαετία του εικοστού πρώτου. Η προσδοκία μου ικανοποιήθηκε στο βιβλίο του ομότιμου καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αντώνη Λιάκου, που μέσα σε 650 περίπου σελίδες καθαρού κειμένου τα λέει όλα για έναν μακρύ και πυκνό αιώνα με περιοδολογικά όρια αρχής και τέλους τους βαλκανικούς πολέμους 1912/13 και την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα, δηλαδή ως την έναρξη της ελληνικής κρίσης που μας πνίγει ακόμη. Κατά το συνήθειο μου, για να τεστάρω την εγκυρότητα και αντικειμενικότητα της γραφής του, άρχισα την ανάγνωση επιλεκτικά. Διάβασα τα κεφάλαια για τη δικτατορία και κάποια κομμάτια από τη μεταπολίτευση, εποχές που τις έζησα και είχα προσωπικές και επαγγελματικές εμπειρίες. Ειδικά στο κεφάλαιο για τη δικτατορία εκτίμησα ιδιαίτερα την αντικειμενικότητά του και την ψύχραιμη προσέγγιση του συγγραφέα, με το δεδομένο ότι συνελήφθη για την αντιδικτατορική του δράση, βασανίστηκε και καταδικάστηκε σε ισόβια. Ήταν αυτονόητο και φυσικό να έγραφε κάποια λόγια παραπάνω επί προσωπικού, για να τονίσει την εγκληματική δράση του χουντικού καθεστώτος, αλλά και εδώ επικράτησε η οικονομία του ιστορικού στόχου και ο λόγος του ιστορικού πάνω από προσωπικές επιλογές. Έτσι με την εγγύηση της αμεροληψίας έπιασα το βιβλίο από την αρχή και τέλειωσα την ανάγνωσή του σε κάποια μερόνυχτα, με την επίγευση της περηφάνειας για το τιτάνιο εγχείρημα του συγγραφέα και της χαρμολύπης από τις πτώσεις και τις ανατάσεις της πατρίδας μου.
Μια ανατρεπτική ιστορία
Ποια είναι λοιπόν τα θετικά στοιχεία, οι ιστορικές αρετές, που κατά τη γνώμη μου είδα στο βιβλίο του Αντώνη Λιάκου;
= Είναι μια νηφάλια, ψύχραιμη και ανατρεπτική (πέρα από κατεστημένες θεωρίες) αποτίμηση της ιστορικής πορείας της Ελλάδας, φωτίζοντας ιδιαίτερα άγνωστες ή διαστρεβλωμένες πτυχές της.
= Όπως δείχνουν οι βιβλιογραφικές παραπομπές του, ο συγγραφέας είναι κάτοχος και βαθύς γνώστης της τεράστιας και πολυεπίπεδης βιβλιογραφίας του αιώνα , επιλέγοντας από τη βαθιά και αδιάφανη δεξαμενή ‘’διαμάντια’’ και ‘’φάρους’’ που φωτίζουν δυνατά την ιστορική αφήγηση. Η ακαδημαϊκή, διδακτική και ερευνητική πολύχρονη εμπειρία του συγγραφέα είναι διάχυτη στο βιβλίο.
=Το σημαντικότερο για μένα είναι ότι ο ‘’ελληνικός 20ός αιώνας’’ είναι μια καταγραφή των συνεπειών, επιπτώσεων για τους Έλληνες από τα δρώμενα κάθε περιόδου. Είναι τέλειο απόσταγμα, άλλοτε πικρό και στυφό κι άλλοτε γλυκό και μεθυστικό, παραθέτοντας βέβαια αρκετές φορές και την πορεία των γεγονότων, όταν υπάρχει ανάγκη καλύτερης κατανόησης των δρώμενων.
= Ο Λιάκος επιλέγει ως μέθοδο θέασης της ιστορικής αφήγησης τη μίξη όλων των ιστορικών ‘’σχολών’’ της ιστορικής έρευνας. Κύριος άξονας δεν είναι η παραδοσιακή πολεμική και πολιτική ματιά, αλλά όλες οι παράμετροι που συνιστούν την πλήρη εικόνα, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα μιας κοινωνίας και μιας εποχής. Έτσι μεγάλο χώρο για την κατανόηση του ύφους και την ερμηνεία των αλλαγών κάθε ιστορικής περιόδου, καταλαμβάνουν περιγραφές και αποτιμήσεις για την οικονομία και την πνευματική ζωή, τα ιδεολογικά και λογοτεχνικά ρεύματα, τα εν γένει πολιτισμικά δεδομένα κάθε εποχής. Πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα ότι ο ‘’Ελληνικός αιώνας’’ δεν αντιμετωπίζεται από τον συγγραφέα αποκομμένος από τη διεθνή συγκυρία. Όπου χρειάζεται γίνονται ουσιαστικές συσχετίσεις, από τις οποίες προκύπτουν ιστορικά ότι τις περισσότερες φορές δημιουργός της δόξας αλλά και του θρήνου ήταν ο ξένος παράγοντας…
Το τελευταίο, δέκατο κεφάλαιο του βιβλίου έχει τίτλο ’’Πώς είδαν οι Έλληνες την ιστορία τους στον 20ό αιώνα’’. Είναι η καταγραφή των ερευνητικών προσπαθειών, των μεθόδων και ‘’σχολών’’ μελέτης που υιοθέτησαν οι Έλληνες ιστορικοί στην έρευνά τους. Ο συγγραφέας επισημαίνει ιδιαίτερα τη μεταπολιτευτική τάση των ιστορικών να ερευνήσουν σε βάθος σκοτεινές πλευρές της, που ως το 1974 αποτελούσαν ταμπού ή μονομερείς θέσεις που υποκινούνταν από άκρως ιδεολογικές και ψυχροπολεμικές επιλογές. Η ιστοριογραφία της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου άλλαξε το ερευνητικό τοπίο και έβαλε αυτές τις δραματικές εποχές για τον τόπο κάτω από τον αντικειμενικό φακό της ιστορικής έρευνας. Και καταλήγει στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου και του βιβλίου ο συγγραφέας: ‘’Πάντως, το τέλος του 20ού αιώνα βρήκε τις ιστορικές σπουδές ως το πιο αναπτυγμένο πεδίο των κοινωνικών επιστημών στην Ελλάδα. Η ιστορία που περιέχεται στο ανά χείρας βιβλίο μέσα από αυτές και μέσα από τη δική μου ανάγνωση των πορισμάτων τους ποιήθηκε. Για τον λόγο αυτόν η ιστορία των ιστορικών μελετών είναι συστατικό στοιχείο μιας ιστορίας του ελληνικού 20ού αιώνα’’.
Με το σημείωμά μου θέλησα να καταθέσω την ικανοποίηση και την ευχαρίστηση που μου έδωσε το βιβλίο ‘’Ο ελληνικός 20ός αιώνας’’, γραμμένο με σφύζουσα, γλαφυρή και κατανοητή για τον απλό κόσμο γλώσσα. Και να το προτείνω μετά λόγου γνώσεως όχι μόνο ως καλό ιστορικό βιβλίο αλλά ως παραμυθητικό ανάγνωσμα. Τελειώνοντας, θα μου επιτρέψετε να κάνω μια έκκληση προς όλους εκείνους που για λόγους ιδεολογικούς και πολιτικούς ή από τις κατά καιρούς ”αιρετικές” δηλώσεις του καθηγητή για επίκαιρα θέματα, σχημάτισαν άλλη εικόνα για τον ιστορικό Αντώνη Λιάκο και συνήθως εκφράζονται απαξιωτικά στο διαδίκτυο. Ε, λοιπόν, αυτή η προκατάληψη, που πιθανώς υπάρχει σε κάποιους για τον συγγραφέα, αίρεται, χάνεται από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου. Ο αναγνώστης διαπιστώνει από την αρχή τη νηφαλιότητα, τη σωστή διαχείριση του ιστορικού αποθέματος, την αντικειμενικότητα και την ψυχρή εκτίμηση του επαγγελματία ιστορικού για τα δρώμενα της ιστορίας. Αν ανατρέπει κάποιες ‘’βεβαιωμένες και ανυποχώρητες αλήθειες’’ δεν φταίει ο ιστορικός, αλλά η αναζήτηση της όντως αλήθειας. Φτάνοντας στο τέλος, ο καλοπροαίρετος αναγνώστης μπορεί να μη αποδεχτεί τον δικό μου χαρακτηρισμό για τον Αντώνη Λιάκο ως ‘’εθνικό ιστορικό’’, αλλά σίγουρα θα συναινέσει πώς διάβασε μια αληθινή ιστορία για τον εικοστό αιώνα της πατρίδας του.
Χ.ΖΑΦ.
‘Εκδοση: ΠΟΛΙΣ, 2019. Η φωτογραφία του εξωφύλλου είναι της εξαιρετικής φωτογράφου Βούλας Παπαϊωάννου με παιδιά που παίζουν στο Καρπενήσι, την περίοδο 1945-46.
